POGLEDI Pogled unazad

 U Analima franačkog kraljevstva zabilježeno je da su Srbi 822. godine držali veliki dio Dalmacije, pri čemu se ne misli na današnju Dalmaciju, nego na rimsku provinciju Dalmaciju, koja se prostirala od Jadranskog mora prema rijeci Savi i koja je obuhvatala veći dio današnje BiH. Na toj teritoriji Srbi su bili snažan narod, koji je imao svoje starješine, gdje je vrhovna vlast pripadala knezu, a lokalna županima.

Srbi su sredinom 10. vijeka bili organizovani u pet “zemalja”, odnosno državnih zajednica, od kojih su četiri bile u Primorju: Paganija ili Neretljanska oblast, Zahumlje ili Humska zemlja, Travunija ili Trebinje i Duklja ili Zeta. Sjeverno od njih prostirala se Srbija, koju su činile dvije oblasti: Rasa ili Raška, na istoku, i Bosna, na zapadu. Zapadne granice Srbije dopirale su do Livna i Cetine, odnosno do Borove planine kod Jajca. Vizantijski car i pisac Konstantin Porfirogenit zapazio je sredinom 10. vijeka samo osam naseljenih gradova u Srbiji, od kojih su četiri bila na teritoriji današnje BiH: Međurječje (kod Goražda), Kotor (kod Sarajeva), Desnik (kod Kaknja) i Soli (današnja Tuzla).

Srednji vijek

Vizantijski pisac Jovan Kinam zapazio je 1150. da rijeka Drina “odvaja Bosnu od ostale Srbije”, dodajući da “Bosna nije potčinjena arhižupanu Srba, nego narod u njoj ima poseban način života i upravljanja”. U svom spisu Kinam je nazivao Srbe Dalmatima, upravo zbog činjenice da su naseljavali veliki dio nekadašnje rimske provincije Dalmacije, a bana Borića, vladara Bosne, nazvao je “egzarhom dalmatske zemlje Bosne”, tj. vladarem srpske zemlje Bosne. Dakle, srpski karakter Bosne nije bio sporan, iako ona više nije bila dio Srbije, već je imala svoju državnost. Bosna je u 12. vijeku bila pod vrhovnom vlašću Ugarske, a ban Kulin upravljao je svojom državom slično kao i veliki župan Stefan Nemanja ostatkom srpskih zemalja. Ipak, pod pritiskom Ugarske razvoj srpske državnosti u Bosni bio je zaustavljen, pa čak i unazađen. Bez obzira na to rimski papa Urban izdao je 1187. povelju u kojoj je rekao “regnum Servillie ljuod est Bosna”, što znači “kraljevstvo Srbije koje je Bosna”.

Da su Srbi činili stanovništvo srednjovjekovne Bosne, osim inostranih izvora, istočnih i zapadnih, svjedočanstva su ostavili i vladari Bosne. Iako se izjašnjavao kao rimokatolik, ban Matej Ninoslav 1240. i 1249. svoje podanike, stanovnike Bosne, nazvao je Srbima, za razliku od Dubrovčana koji su za njega Vlasi. Slično je postupio i ban Stefan II Kotromanić, koji je rekao u povelji Dubrovčanima 1333. godine da su od četiri povelje dvije latinske, a dvije srpske, čime je potvrdio da se u njegovoj državi govorilo srpskim jezikom.

Važan činilac državnosti srednjovjekovne Bosne bila je i domaća dinastija, odnosno vladarski rod, kao i državni sabor. Do uspona srpske državnosti u srednjovjekovnoj Bosni došlo je u drugoj polovini 14. vijeka, za vrijeme Tvrtka Kotromanića (1353‒1391), s tim da je njegov prethodnik, ban Stefan Kotromanić, postavio temelj obnovi i jačanju stare srpske državnosti u Bosni. Međutim, ideološke osnove državnosti u Bosni Kotromanića bile su drukčije od ideoloških osnova državnosti u Srbiji Nemanjića. Iako je kod stanovništva Bosne bila prisutna srpska etnička svijest, SPC na njenoj teritoriji nije imala ni izdaleka onaj značaj koji je imala u državi Nemanjića, gdje je bio uspostavljen kult Stefana Nemanje, tj. Svetog Simeona Mirotočivog i njegovog sina Svetog Save.

U srednjovjekovnoj Bosni djelovala je jeretička crkva bosanska, koja nije uzela aktivno učešće u političkom životu zemlje i nije uticala na oblikovanje njene državnosti. Međutim, širenje Bosne za vrijeme Tvrtka Kotromanića i njegova vladavina nad velikim dijelom starih zemalja Nemanjića naveli su ga da se kruniše za kralja, odnosno da uzme titulu koja je decenijama pripadala Nemanjićima. Osim toga on je po ženskoj liniji bio potomak Nemanjića, jer mu je pradeda bio kralj Dragutin. Tvrtko Kotromanić krunisan je po pravoslavnom obredu na Mitrovdan 1377. u manastiru Mileševi, koji se nalazio u njegovoj državi. On je uzeo i vladarsko ime Stefan, uobičajeno u državi Nemanjića pa se već 1378. nazvao “Stefan kralj Srbljem i Bosne i Pomorju i Zapadnim Stranama”. Uočljivo je da se u njegovoj tituli pominje samo jedan narod i tri teritorijalne cjeline, koje taj narod naseljava i kojima on vlada. Osim toga Tvrtko je uz lično ime dodao i ime Stefan, koje je u Srbiji imalo državno-simboličko značenje i koje su uzimali i kasniji bosanski vladari.

Dvoglavi orao

Prema tome srpska državnost u srednjovjekovnoj Bosni osnažena je krunisanjem Tvrtka Kotromanića za kralja, iako ona nije doživjela procvat kao u Srbiji Nemanjića, jer vladari iz dinastije Kotromanića nisu uspostavili potrebnu saradnju sa Srpskom pravoslavnom crkvom pa nisu dobili ni njenu podršku. I pored toga kralj Tvrtko Kotromanić sebe je smatrao legitimnim nasljednikom Nemanjića pa je pored grba Kotromanića koristio i grb Nemanjića - štit sa dvoglavim orlom, što je činio i njegov nasljednik kralj Dabiša.

Iako je svijest o pripadnosti srpskom narodu bila prisutna kod srednjovjekovnog bosanskog stanovništva, političke okolnosti i slab uticaj SPC doprinijeli su da se razvije i osjećaj o pripadnosti bosanskoj državi. Ban Stefan Kotromanić svoje podanike nazivao je i “dobrim Bošnjanima” ili samo “Bošnjanima”, što se svakako odnosi na pripadnost državi, ne narodu. On je istovremeno podanike nemanjićke države nazivao “Rašanima” pa je za njega čak i car Dušan samo “raški car”, što na posredan način govori da je i Stefanu Kotromaniću bilo jasno da s obje strane rijeke Drine žive Srbi, “Bošnjani” u Bosni i “Rašani” u Raškoj. Međutim, razlike u vjerskom i ideološkom opredjeljenju, kao i u političkom određenju, sprečavale su ujedinjenje srpskih zemalja s obje strane Drine. Prema tome, pojam “Bošnjanin” prvi put je zabilježen tek u prvoj polovini 14. vijeka, bezmalo 500 godina nakon što je u Analima franačkog kraljevstva pomenuto da Srbi drže veliki dio rimske provincije Dalmacije koja je obuhvatala veći dio današnje BiH. Pojam “Bošnjanin” odražavao je novu političku realnost, a ne poseban narod.

Identitet

Treba naglasiti da se u srednjovjekovnoj Bosni pisalo srpskom ćirilicom i da nijedna povelja iz bosanske državne kancelarije, počevši od povelje bana Kulina Dubrovčanima 1189, nije napisana u nekom drugom pismu. Rukopisna tradicija u srednjovjekovnoj Bosni bila je integralni dio srpske književnosti, a zajedno sa njom i dio vizantijsko-slovenske pravoslavne književnosti, bez obzira na posebnost vjerskih i crkvenih prilika u srednjovjekovnoj bosanskoj državi. Turskom okupacijom srpskih zemalja započeo je proces islamizacije, koji je kod jednog broja islamiziranih Srba doveo do promjene identiteta. Akademik Milorad Ekmečić ustanovio je da su bh. muslimani od 1868. do 1995. devet puta mijenjali ime.

Dejtonskim sporazumom 1995. ustanovljen je naziv Bošnjaci. Ipak, očigledno da postoje određene identitetske nedoumice i lutanja kod savremenih nacionalnih ideologa pa je tako poslije građanskog rata u bivšoj BiH u Donjem Kamengradu kod Sanskog Mosta podignuta džamija u čast turskog sultana Mehmeda Osvajača, za čije vladavine je uništena srednjovjekovna bosanska država, a istovremeno u Sarajevu podižu spomenik njenom najznačajnijem vladaru, kralju Tvrtku Kotromaniću.

Ovaj apsurd navodi na prisjećanje riječi Meše Selimovića: “Ni sa kim istorija nije napravila takvu šalu kao sa nama. Do juče smo bili ono što danas hoćemo da zaboravimo. Ali, nismo postali ni nešto drugo. Stali smo na pola puta, zabezeknuti. Ne možemo više nikud. Otrgnuti smo, a nismo prihvaćeni. Kao rukavac što ga je bujica odvojila od majke rijeke i nema više ni toka, ni ušća, suviše malen da bude jezero, suviše velik da ga zemlja upije. S nejasnim osjećanjem stida zbog porijekla i krivice zbog otpadništva nećemo da gledamo unazad, a nemamo kud da gledamo unaprijed, u strahu od ma kakvog rješenja. Preziru nas i braća i došljaci, a mi se branimo ponosom i mržnjom. Htjeli smo da se sačuvamo, a tako smo se izgubili, da više ne znamo ni šta smo”.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.