Prošli su aprili

Obično se mart u Srbiji dočekuje kao mjesec “rezervisan” za istoriju: od famoznih demonstracija devetog marta, godišnjica smrti Miloševića i Đinđića, godišnjica NATO bombardovanja i pogroma na Kosovu. Nije, međutim, ni april lišen svoje simbolike, naročito u kontekstu agresije Trećeg rajha i kasnijeg komadanja Kraljevine Jugoslavije. Pišući o tom periodu ugledna njemačka istoričarka Mari-Žanin Čalić tvrdi: “Bez objave rata, 6. aprila 1941, u ranim jutarnjim satima 611 nemačkih aviona počelo je da bombarduje jugoslovenski glavni grad, koji nije bio branjen i koji je ranije uzalud bio proglašen 'otvorenim gradom'. Razoreno je 9.000 zgrada, 3.000 ljudi je poginulo, više nego u Varšavi, Roterdamu i Koventriju zajedno. Jedanaest dana poslije operacije 'Kazna' jugoslovenska vojska morala je da kapitulira. Tako je prva Jugoslavija na kraju propala ne usljed unutrašnjih suprotnosti, već usljed spoljne agresije”.

Brzi slom

Spoljna agresija jeste bila ključna, ali postojala je i lokalna nezainteresovanost za istorijski trenutak. Najbolja ilustracija toga je vjerovatno činjenica da je baš za šesti april bilo zakazano vjenčanje kćerke jugoslovenskog premijera Dušana Simovića, a da nikome nije palo na pamet da ga odgodi. Takođe, čak i nakon početka toliko brutalnog napada nije se očekivao tako brz slom. Zbog velike izloženosti glavnog grada kralj i premijer odlaze put Zvornika i Banje Koviljače, dok se Vlada spušta do Užica. Tamo, odnosno u obližnjem Sevojnu, već sedmog aprila ujutro određuju privremena sjedišta ministarstvima. Po toj odluci, sjedište Ministarstva saobraćaja je u Kraljevu, Ministarstva finansija u Užicu, Ministarstva pravde i prosvjete u Arilju, Ministarstva poljoprivrede u Požegi, Ministarstva snabdijevanja i ishrane u Matarugama, Ministarstva spoljnih poslova u Vrnjačkoj Banji, Ministarstva trgovine i industrije na Zlatiboru te, naposljetku, Ministarstva pošte, telegrafa i telefona u Sarajevu. Ipak, koliko za dan-dva, Vermaht nezaustavljivo stiže i do gradova predviđenih za privremena ministarska sjedišta. Dio ministara se razbježao po okupiranim dijelovima zemlje, a ostali su stigli do Nikšićkog aerodroma sa idejom “evakuacije” van Jugoslavije.

U Zagrebu, u međuvremenu

Oko jedanaest sati prijepodne petnaestog aprila, za let su bila spremna dvadeset i dva borbena aviona, što je bilo nedovoljno za sve. Morale su da budu napravljene dvije liste putnika: prioritetna i ona druga. U prioritetnoj su bili ministri i njihove porodice, kao i izvjestan broj drugih uglednih lica iz vojske i politike. Krenule su svađe i prepirke. Komandant vazduhoplovstva general Mirković pokušavao je da umiri situaciju. Njegov plan je bio stvaranje “vazdušnog mosta” odnosno da se avioni koji ostave putnike u Grčkoj odmah vrate do Nikšića po nove. U jednom od tih aviona jedan do drugog sjedili su ban Ivan Šubašić i Sava Kosanović. Za jedva malo više od tri godine, poslije Viškog sporazuma s Titom prvi će da postane premijer odnosno ministar unutrašnjih poslova u kratkovjekoj posljednjoj emigrantskoj vladi. U prvoj Titovoj Vladi, Kosanović će biti ministar informisanja, a kasnije će postati jugoslovenski ambasador u SAD i Meksiku. Kosanović je sin najmlađe sestre Nikole Tesle i njegovom zaslugom je Teslina ostavština sakupljena i prebačena u Beograd, da bi na osnovu tog fundusa bio osnovan Muzej Nikole Tesle. Potenciram ovdje ovu dvojicu ljudi, pošto je prvi poslije Sporazuma Cvetković - Maček bio ban Banovine Hrvatske, dok je drugi bio Srbin iz Like. U tih nekoliko dana dok su oni iz Beograda putovali ka Nikšiću, u Zagrebu se desio možda i najodsudniji dan za sudbinu Srba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini u istoriji: osnovana je NDH.

Uskrsnuće

Po dogovoru sa Antom Pavelićem koji se još nalazio u Italiji, Slavko Kvaternik je 10. aprila 1941. godine preko talasa Radio Zagreba iz zgrade u Vlaškoj ulici 116 proglasio osnivanje Nezavisne države Hrvatske. Kraljevina Jugoslavija još nije bila formalno kapitulirala, ali njemačke trupe već su bile ušle u Zagreb (uz neformalni svečani doček). Nakon što je Pavelić “prebačen” iz Italije u Zagreb formalizovana je uloga ustaškoga pokreta kao isključivog i jedinog političkog tijela i organizacije u NDH. Uspostavljen je “Glavni ustaški stan” (GUS), “Ustaška vojnica” i “Ustaška nadzorna služba” (UNS), te izgrađeno teritorijalno ustrojstvo pokreta. 10. april te godine pao je u Veliki četvrtak, odnosno posljednji četvrtak prije Uskrsa, pa je Kvaternik ustvrdio kako je uoči “uskrsnuća Božjeg sina uskrsla i Nezavisna Država Hrvatska”. Nijemcima je navodno više odgovaralo da rade sa Vlatkom Mačekom kao predsjednikom HSS-a, ali je ovaj to odbio. Mačekova lojalnost spram NDH-a nije, međutim, bila pod znakom pitanja pošto se svojim pristalicama obratio ovako: “Hrvatski narode! Pukovnik Slavko Kvaternik, vođa nacionalističkog pokreta u zemlji, proglasio je danas slobodnu i nezavisnu hrvatsku državu na cjelokupnom historijskom i geografskom području Hrvatske, te preuzeo vlast. Pozivam sav hrvatski narod, da se novoj vlasti pokorava. Pozivam sve pristaše HSS-a, koji su na upravnim položajima, sve kotarske odbornike, općinske načelnike i odbornike itd., da iskreno surađuju s novom narodnom vladom”. Čim se ta ustaška vlast uspostavila, usvojila je rasne zakone usmjerene protiv Srba, Jevreja i Roma. Istovremeno, počinju zločini: od masovnih ubistava na kućnom pragu do koncentracionih logora. Demografsko opadanje, a ponegdje i praktični nestanak, srpskog stanovništva na velikim prostorima današnje Republike Hrvatske i Bosne i Hercegovine započet je i simbolički i stvarno u tom nesretnom aprilu 1941. Četiri godine kasnije opet je bio april, ovaj put dvadeset i drugi, kada su preživjeli logoraši iz Jasenovca krenuli u proboj. Već umiruću NDH i dalje je vodio Ante Pavelić, dok je logoraše predvodio zarobljeni partizan Ante Bakotić. Tog 22. aprila, tokom proboja, Bakotić je ubijen. Pavelić ga je nadživio za skoro petnaest godina. Istorijsku pravdu je, reklo bi se, nerealno očekivati. Pa su, eto, znamo svi, došli i neki novi aprili i nastavljene su neke stare politike. A psihološka reakcija na stih o “najokrutnijem mjesecu” ovdje se ukazuje kao razumljiv transgeneracijski posttraumatski sindrom.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.