Zoran Janković, filmski kritičar i publicista: Srpski film se vraća bioskopu i publici

U njemu su okupljeni svi filmovi prikazani u narečenom periodu u bilo kom vidu i povodu na velikim/bioskopskim platnima, a svaki tekst ima istovetan izgled/kreće se od faktografije filma, odnosno, njegove lične karte u smislu pregleda ključnog dela autorske i producentske ekipe, nakon čega sledi kratak sinopsis (a i ovog puta smo morali da "ručno" pišemo neke od njih), potom ide kritika samog filma u viđenju nekog od nas te izvod iz dostupnih kritika nekih drugih "pera" pa deo o recepciji filma na festivalima/bioskopima i za kraj nekoliko zanimljivosti u vezi sa tim filmom koje su ostale izvan ostalog dela kritičkog osvrta na pomenuti film.

Rekao je ovo za "Glas Srpske" filmski kritičar i publicista Zoran Janković, poredeći knjigu "Kritički vodič kroz srpski film"(Filmski centar Srbije), koji obuhvata period od 2018. do 2022. godine i sadrži 85 tekstova o isto toliko dugometražnih igranih filmova premijerno prikazanih u tom periodu u odnosu na prethodni zbornik, koji je pratio srpsku kinematografiju u periodu od 2000. do 2017. godine.

- Knjiga i u vizuelnom smislu svesno pravi kopču i asocijaciju sa prethodnicom, samo što smo sada kritike pisali Đorđe Bajić i ja, ponovo su dizajn i prelom delo Boruta Vilda, dok se naš saborac Ivan Velisavljević ovog puta postarao za predgovor. Novi su filmovi, nove su i neke tendencije unutar same srpske kinematografije, a možda smo barem u izvesnoj meri novi i nas dvojica, u smislu ako smo možda kao kritičari i hroničari srpskog filma evoluirali u ovom međuvremenu od pet godina, doduše, istrajnog i predanog rada na tom polju, rekao je Janković.

GLAS: Koliko se u prethodne četiri godine promijenio srpski film? Djeluje da se komercijalni film stidljivo i polako vraća publici i bioskopu u odnosu na jedan period kada je dominantno vlado tzv. arthaus ili festivalski film, koji je pomalo planski ciljao na ukus i popularne trendove kod festivalskih žirija.

JANKOVIĆ: Tu smo saglasni komercijalni/repertoarski film se vratio u bioskope i pred publiku. Uostalom i "Filmski centar Srbije", koji je izdavač i ovog našeg "Kritičkog vodiča..." ustalio je praksu konkursa upravo za filmove te fele. Posetioci bioskopa su evidentno u dovoljnoj meri potvrdili svoju vezanost za ovdašnji film, mada se početkom ovog veka činilo da srpska publika sve upadljivije i odričitije okreće leđa filmu srpskih autora. Arthaus je nastavio da ovladava ukusima ustaljenim u slučaju ostvarenja poželjnog festivalskog profila i dobro je što je tako, dok novinu donekle predstavljaju filmovi koji su potom pretočeni u znatno gabaritnije minutaže, što je nužno sa sobom donelo čitav niz zanatskih i estetskih izazova, a moje je mišljenje da bi se sa tom produkcionom "akrobatikom" pomučili i Spilberg, Skorseze... ukoliko bi se našli na testu tog preinačavanja materijala iz možda tek naoko srodnih i sličnih medija.

GLAS: Objektivno gledano srpski film je produkt male kinematografije, u kojoj je svaki koji je snimljen događaj vrijedan pažnje. Koliko je nekom ko piše filmsku kritiku teško sačuvati objektivnost u stavu, u svjetlu činjenice da znate koliko je ovdje nezahvalno snimiti film i da manje ili više dužim radom sve bolje poznajte same autore lično. Koliko to sputava ili ne sputava krajnji vrijednosni sud kritičara, bez obzira na valjanost argumenata?

JANKOVIĆ: Sa jedne strane ste potpuno u pravu, u Srbiji se suštinski mali broj ljudi, pa još i kontinuirano, bavi filmom (na ovaj ili onaj način) te je prostora za potpunu distancu i sveobuhvatnu objektivnost nepobitno malo. Postoji izvesna klaustrofobija u tom domenu, ali mislim da mirne duše možemo to da posmatramo i kao dodatan izazov pred kritičarima, da iznova i iznova pokušavaju da izbore i potom i zadržavaju manevarski prostor ličnih sloboda delanja i gledanja na filmske stvari, s tim da taj omeđeni prostor u slučaju dovoljno relaksiranog, nezadrtog i centriranog uma pruža i priliku da se bolje spozna kontekst i nastanak i osnovnih idejnih postavki možda i svakog pojedinačnog filma. Ličnog sam uverenja da je objektivnost krajnje represivan kontekst, jer, najposle, subjektivnost je plod mnogo toga nepremostivog - počev od filmskog ukusa te filmofilmske metraže i forme pa sve do ukupnog životnog svetonazora, koji ume da temeljno utiče i na naš doživljaj filmova, koje, uz sve evolucije tog medija i sve tehnološke inovacije i ukrase, mi, kao gledaoci, prevashodno doživljavamo u ravni emocija, koje ti filmovi tokom gledanja, bilo prvog ili premijernog, u nama pobuđuju.

GLAS: Iz ugla filmske kritike koliko naš film osjeća ili reaguje na brojne promjene koje potresaju filmsku umjetnost posljednjih godina, od pandemije i ekonomske recesije preko uspona striminga do sve većeg raskoraka između blokbastera i manjih produkcija?

JANKOVIĆ: To je proces koji je u toku i koji je planetarnog fenomena i tu će se, kanda, još svašta nešto značajno, a možda i nepovratno prevratnički događati, pri čemu tu prvenstveno mislim na dalji proboj striming-platformi i na ovim prostorima. A u smislu epitoma, dakle, primera najbolje i najuspelije prakse, sve je tanja linija između filmova jasne arthaus provijencije i filmova koji su kadri i da budu barem dovoljno uspešni i tokom bioskopske distribucije. To je trend koji će uskoro nužno doći i do nas. A korona, kao tlačiteljica i preuzak okvir, u Srbiji je na planu i bočnog motiva i same realizacije filma u tim neuslovima, izrodila barem jedan ljudski dobar film - kao što je, na primer, film "Usekovanje" mladog reditelja Siniše Cvetića.

GLAS: Ne treba biti veliki ekspert da se primijeti hroničan pad interesovanja za srpski film u svjetskim okvirima. Posljednji ozbiljni uspjesi su uglavnom više posljednji trzaji bivše jugoslovenske kinematografije ili same prohodnosti određenog autorskog imena nego ozbiljan sistemski pristup našeg filma svjetskom tržištu. Koliko je takvo stanje posljedica manjka interesovanja pomenutog svjetskog tržišta za našu egzotiku, a koliko je do nas?

JANKOVIĆ: Balkanska egzotika, a, srećom, i ovdašnji poriv za (auto)balkanizacijom u sferi filmskog stvaralaštva su izgubili na zamajcu i snazi. A čak i u tom kontekstu sve težeg i neizvesnijeg proboja na svetska tržišta u slučaju male kinematografije, kao što nesporno to srpska jeste, i dalje je pravi trenutak da filmski stvaraoci ciljano žmure pred takvim izazovima i damarima, opterećenim teškim kalkulacijama i brojnim kompromisima čije je zamke nemoguće izbeći te da se uporno fokusiraju na ono najvažnije i najvitalnije - stvaranje filmova koji njima lično silno znače, upravo na način i uz izraz i stil koji oni smatraju najpodesnijim svojim viđenjima i filma, i filmskog jezika, i sveta pa, ako je i to moguće, da ti filmovi budu o onome što oni najbolje poznaju i osećaju kao nešto najrelevantnije u datom trenutku. A to, doduše, važi za ama baš sve grane i umetnosti i popularne kulture.

GLAS: Šta biste Vi izdvojili vodeći se materijalom iz zbornika kao posebno vrijedno pažnje u novijem srpskom filmu i koji su autori koji Vam pružaju nadu da će pisanje o domaćem filmu u budućnosti biti više uživanje, a manje obaveza?

JANKOVIĆ:     Na ovom uzorku, dakle, na uzorku perioda između 2018. i 2022. godine, a to je period koji pokriva novi "Kritički vodič"..., sa 85 kritički obrađenih filmova (prvi Kritički vodič... je zahvatao 18 godina, od 2000. pa zaključno sa 2017, gde je bilo oko 225 kritika), najjači utisak na mene su ostavili filmovi mlađih autora, hronološki: "Ederlezi Rising" Lazara Bodrože, "Ivana Grozna" Ivane Mladenović, "Moj jutarnji smeh" Marka Đorđevića, "Sumrak u bečkom haustoru" Maladena Đorđevića, "Kelti" Milice Tomović, "Lihvar" Nemanje Ćeranića, "Mrak" Dušana Milića, "Usekovanje" Siniše Cvetića, "Kristina" Nikole Spasića, "Da li ste videli ovu ženu" Matije Gluščevića i Dušna Zorića, kao i "Vera" Nedeljka Kovačića, koju krase i jasni odblesci poetike velikog Živorada Žike Mitrovića. Ovde bih dodao i odličan mladi film "Ovuda će proći put" Nine Ognjanović, koji je prva prikazivanja imao početkom ove godine te će morati da sačeka neki novi "Kritički vodič"..., a u njemu će biti mnogo toga potencijalno vrednog i slasnog - poput novih filmova Maje Miloš, Mladena Đorđevića, Marka Đorđevića, Nikole Ležaića, Pavla Vučkovića...

GLAS: Na stranu samo pisanje kritike, kako običan ljubitelj filma u eri globalne hiperprodukcije od Holivuda preko striming ponude do sve jače ponude malih kinematografija može steći ozbiljnu procjenu šta i gdje treba gledati, a da se ne luta previše?

JANKOVIĆ: Pre svega stalno sebe podsećati na često skrajnutu istinu - za razliku od vremena kada su tek stasavale i oblikovale se generacije budućih filmoljubaca, mi sada živimo u eri lako i hitro dostupnih informacija. Dakle stalno se podsećati na to i uživati u brojnim blagodetima te privilegije kada uz pomoć nekoliko klikova saznamo ama baš sve relevantno što treba o nekom filmu. I osim toga pustiti da nas vodi instinkt, a možda se nekad naprosto prepustiti sudbinskom izboru, jer neretko najdraže i najpotrebnije bivaju spoznaje do kojih je došlo sasvim spontano, bez plana, ma koliko se naša štreberska srca opirala toj na prvi pogled suvišnoj slobodi.

GLAS: Za kraj kako Vama stanje u globalnoj filmskoj umjetnosti djeluje danas, optimista ste kada je riječ o pitanju razvoja filmskih trendova ili pesimistično gledate na putanju sedme umjetnosti?

JANKOVIĆ: Ima rezona biti optimista barem kada je reč o filmu, bivalo je nazadnih era, bivalo je i lutanja, ali bivalo je i epoha nenadanih i korenitih prevrata, kao što su, recimo, bili dani noar-filma, i u Francuskoj i sa druge strane Atlantika ili perioda preporoda američkog filma sedamdesetih godina prošlog veka. Isto važi i za srpski film - dogodiće se i bolji dani, možda i brže nego što nam to sada izgleda, a do tada neko će morati da voli, prati i makar putem kontinuiranog gledanja i pisanja filmskih kritika i ostalih tekstova o njemu čuva sećanje na srpski film, uz veru da su srećni ishodi i dalje mogući i zasluženi, a da darovi iz prošlih dana i dalje nisu izgubili na važnosti.

Serije

GLAS: Srpske serije doživljavaju svoju zlatnu eru, snima se mnogo, reklo bi se možda čak i previše, ali se posljedice ove hiperprodukcije često osjete i na samom filmu, jer imamo sve više filmova koji više djeluju kao pilot-epizoda za određenu seriju nego kao zaokružena i jasna umjetnička cjelina, uz velike probleme za montažu i režiju da spakuju obilje materijala u klasično trajanje bioskopskog filma?

JANKOVIĆ:     To je svojevrstan tautološki košmar entropijskog zamaha, a sve potiče iz te teške neravnoteže između nabujale ponude i suštinskih potreba ovog "tržišta". Ovde ne mogu da u sebi porodim optimizam - mislim da je jedinio način da se to u nekoj meri zauzda ili reši da se ponuda, poželjno sama od sebe, svede na razumnu pa onda i najprikladniju meru. Ta impresija je postojana, da pod izgovorom filma gledaoci u bioskopima prvo gledaju pilot-epizode ili dugometražne najave budućih serija, sa podosta šumova i posrtanja na planu filmskog jezika i izraza. To jeste, i sa gledalačke ili kritičarske tačke gledišta i izvesna noćna mora, razumete razloge, ali ste i potpuno svesni koliko je ta praksa i skliska i pogubna i u kojoj meri je pred vam čitav skup estetskih i produkcionih kompromisa sa čijim pogubnim posledicama tek najveštiji među filmskim autorima umeju da barem koliko-toliko izađu na kraj.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.