Dejan Ristić, za „Glas Srpske“: Srbi malo znaju o genocidu koji su njihovi preci preživjeli u NDH

Tako bi najjednostavnije i najsažetije moglo da se opiše i okarakteriše ono što se dogodilo prije nekoliko dana u prestonom Beogradu. Mediji u regionu, ali i šire, izvještavaju o tome da je ovo jedno od epohalnih otkrića u oblasti nacionalne istoriografije, a svakako jedno od najznačajnijih postignutih u prethodnih nekoliko decenija u oblasti istraživanja perioda Drugog svjetskog rata. Kaže ovo u intervjuu za “Glas” direktor Muzeja žrtava genocida iz Beograda Dejan Ristić povodom otkrića spiska djece koju je iz ustaških logora smrti tokom Drugog svjetskog rata spasla Diana Budisavljević.

- Citirao bih Bojanu Berić Brešković, direktorku Narodnog muzeja Srbije, koja je ovim povodom, sa pravom, istakla to da smo konačno u posedu “autentičnog dokumenta koji će promenom saznanja o našoj tragičnoj prošlosti umnogome izmeniti našu budućnost”. Ovaj predragoceni arhivski dokument svojom autentičnošću, sadržajem i obiljem podataka na izuzetno snažan i potresan način svedoči o jednom od najtragičnijih i najdramatičnijih elemenata genocida koje je nad stotinama hiljada pripadnika srpskog naroda tokom Drugog svetskog rata osmislila i sprovela NDH. U pitanju je najstrašnija emanacija tog genocida koja se ogleda u stradanju one kategorije civilnog stanovništva koja je po svim odredbama međunarodnog prava najzaštićenija u okolnostima ratnih sukoba, a to su deca - istakao je Ristić.

GLAS: Šta pronađeni spisak tačno sadrži?

RISTIĆ: On sadrži sledeće podatke: ime i prezime deteta, ime oca i majke, mesto rođenja, pretpostavljenu ili precizno utvrđenu starosnu dob, datum i hrvatski logor smrti, odnosno lokaciju iz koje je dete spaseno, kao i to kom je pojedincu, porodici ili ustanovi dete dato na staranje, u hraniteljski status ili na usvajanje. Osim toga, kod pojedine dece naveden je i podatak o njihovoj veroispovesti.

Prema prvim preliminarnim istraživanjima koja smo već sproveli, spisak obuhvata podatke o najmanje 5.631 srpskom detetu spasenom tokom akcije Diane Budisavljević i njenih saradnika. Na osnovu podataka o hrvatskom logoru smrti, odnosno drugoj lokaciji sa koje je dete spaseno, kao i na osnovu datuma kada je došlo do spasavanja svakog konkretnog deteta može se zaključiti da najveći broj njih potiče sa područja Bosanske Krajine, Kozare, Potkozarja, Zapadne i Središnje Slavonije, Banije, Like i Korduna. Takođe, najveći broj srpske dece koja su navedena u ovom spisku spasen je u drugoj polovini 1942. Ukrštanjem podataka sadržanih u ovom arhivskom dokumentu dolazi se do logičnog zaključka da najveći broj spasene dece čini srpska nejač koja je bila predmet bestijalnog terora hrvatskih ustaša neposredno nakon bitke na Kozari i zastrašujuće kozaračke epopeje.

GLAS: Svojevremeno ste rekli da postoji crno tržište arhivske građe. Da li ste i ova dokumenta pronašli na njemu?

RISTIĆ: Kada govorimo o načinima pribavljanja istorijske građe kojima se kontinuirano obogaćuju zbirke i fondovi Muzeja žrtava genocida, to podrazumeva tri mehanizma. U pitanju su poklon, otkup i razmena. Samo tokom prethodne, za Muzej jubilarne, 2022. godine svoje zbirke i fondove obogatili smo sa više hiljada prvorazredno vrednih artefakata koji svedoče o zločinu genocida, kao i o brojnim drugim ratnim i zločinima protiv čovečnosti počinjenim nad pripadnicima našeg srpskog naroda tokom Drugog svetskog rata.

Ukoliko bismo ukazali na procentualni odnos građe pribavljene poklonom u odnosu na onu stečenu otkupom, onda bismo mogli da saopštimo da oko 15 odsto građe u Muzej stiže putem poklona, dok oko 85 odsto istorijskog materijala Muzej nabavlja putem otkupa. Međutim, takvi poduhvati, uspesi i rezultati ne bi ni slučajno bili mogući i ostvarivi bez kontinuirane i sve snažnije podrške koju Muzeju pružaju najviši državni organi Republike Srbije.

Znajući da istorijski materijal, koji je od interesa za Muzej, ne predstavlja isključivo zbirke muzejskih artefakata, već pre i iznad svega neposredan i autentičan dokaz o zločinu genocida, ratnim i zločinima protiv čovečnosti počinjenim nad pripadnicima našeg srpskog naroda tokom Drugog svetskog rata, Muzej se suočava sa brojnim izazovima koji se, pored ostalog, ogledaju i u saznanju da u širem regionu već decenijama postoji veoma razgranato i snažno crno tržište upravo tih artefakata. I dok stručnjaci Muzeja istrajno i u kontinuitetu tragaju za tim istorijskim materijalom kako bi ga pohranili u naše zbirke i fondove, a time trajno zaštitili i stavili na raspolaganje istraživačima i javnosti, dotle postoje brojne veoma dobro organizovane grupe i pojedinci koji neprestano tragaju za tim istim istorijskim materijalom kako bi ga stekli i potom uništili svesni toga da on predstavlja dokaz o počinjenom zločinu.

Svima nam je potpuno jasno da nema zločina bez neposrednih dokaza te Muzej ulaže ogromne napore kako bi u toj trci sa vremenom i ozbiljnim suparnicima izašao kao pobednik. Imajući u vidu delikatnost ove teme, verujem da će vašim čitaocima biti sasvim jasno zbog čega u javnost ne mogu da iznosim i konkretne detalje.

GLAS: Kakvu reakciju očekujete iz Hrvatske, da li je već bilo ljudi koji su Vam se javili?

RISTIĆ: Ne vidim razloga da očekujemo bilo kakvu drugu reakciju osim čestitki na ovom izuzetnom poduhvatu. Prve čestitke već su nam stigle od stručnjaka koji prepoznaju prvorazredni značaj ovog velikog otkrića. One nam ovih dana stižu i od stručnjaka iz SAD, Velike Britanije, Izraela i brojnih drugih država. Istovremeno, već nam se javio veliki broj naših sunarodnika iz čitavog sveta koji nam upućuju veoma dirljive i lične upite u vezi sa svojim precima i srodnicima za koje znaju ili pretpostavljaju da su spaseno tokom akcije Diane Budisavljević. Najveća nagrada čitavom muzejskom timu biće saznanje da smo makar jednom našem sunarodniku, njegovom ili njenom srodniku, odnosno potomku, uvidom u ovaj dragoceni istorijski izvor omogućili da sazna svoje izvorno srpsko etničko i pravoslavno versko poreklo dobijeno rođenjem, a ne ono nametnuto usled posledica Drugog svetskog rata.

GLAS: Da li imate podatke koliko je djece sa ovog spiska i danas živo? Negdje sam pročitao da ih je oko 300.

RISTIĆ: Imajući u vidu da je od okončanja Drugog svetskog rata proteklo bezmalo osamdeset godina, kao i da su retki preživeli, kao i stotine hiljada njihovih srodnika i potomaka u ovo naše vreme rasejani širom sveta, teško je dati precizniju procenu i odgovor na vaše pitanje.

GLAS: Ako na ovom spisku ima najmanje 5.631 dijete koje je usvojeno, dato u hraniteljske porodice ili smješteno u ustanove, te pretpostavimo da se svako od njih oženilo ili udalo i dobilo djecu, koliko to “razgranato stablo” može iznositi, pogotovo jer je prošlo 80 godina?

RISTIĆ: Jednostavnim proračunom u koji bismo uključili neposredne potomke, kao i srodnike ondašnje dece dolazimo do podatka da je u pitanju najmanje više desetina hiljada našim sunarodnika.

GLAS: Koliko ovaj spisak može rasvijetliti i ulogu dijela Rimokatoličke crkve, ali i Alojzija Stepinca u projektu pokrštavanja srpske djece?

RISTIĆ: I ovaj prvorazredno važan i jedinstven istorijski izvor, baš kao i mnogi drugi do sada poznati nauci i javnosti, jasno i nedvosmisleno ukazuju i dokazuju mračnu ulogu znatnog dela pripadnika klera i visokih dostojanstvenika Rimokatoličke crkve. Na vrhu te složene piramide u to strašno i tragično ratno vreme, kao što je dobro poznato, nalazio se zagrebački nadbiskup Alojzije Stepinac koji je svojim (ne)činjenjem i gromoglasnim ćutanjem znatno doprineo sprovođenju nekolikih elemenata genocida počinjenog nad Srbima od strane NDH u tom razdoblju. Podsetimo se, stoga, da jedan od elemenata genocida, po odredbama međunarodnog prava, obuhvata i nasilnu promenu identiteta, što se i dogodilo u slučaju mnogih hiljada srpske dece. Ovaj istorijski izvor, koji je odnedavno u posedu Muzeja žrtava genocida, na najjasniji način, pored ostalog, svedoči upravo o tome.

GLAS: Da li je ovo najbolji način da se bori protiv sve smjelijih i učestalijih pokušaja revizije istorije?

RISTIĆ: Najubojitije “oružje” i nesalomiva brana svakom obliku falsifikovanja i negiranja prošlosti jeste znanje. “Naoružani” znanjem i veštinama analize prošlih događaja možemo efikasno, odlučno i trajno da zaštitimo dostojanstveno sećanje na naše srpske stradalnike, ali i da damo primer čitavom svetu kako se na plemenit način čuva uspomena na žrtve genocida, ratnih i zločina protiv čovečnosti počinjenih nad stotinama hiljada nedužnih civila.

GLAS: Koliko je kultura sjećanja važna, pogotovu u ovim današnjim vremenima?

RISTIĆ: Pođimo, najpre, od toga da tragično i stradalničko istorijsko iskustvo našeg naroda, nažalost, prepoznaje genocid kao najbrutalniji i najdramatičniji pojavni oblik ratnog zločina koji se sistematski vrši nad pripadnicima jednog naroda. To je u periodu između 1941. i 1945. godine bio genocid počinjen nad Srbima na celokupnoj teritoriji NDH. Taj genocid obuhvatio je svoju mnogodecenijsku genezu, stravičnu četvorogodišnju manifestaciju i zastrašujuće višedecenijske posledice koje osećamo i u ovo naše vreme.

Sa druge strane, tokom prethodnih nekoliko decenija, ali i u ovo naše vreme, svedoci smo nekolikih pokušaja zloupotrebe pojma genocid, što sa sobom nosi dugoročno veoma opasne i potencijalno tragične posledice. Definiciju pojma genocid dao je još 1944. godine njen tvorac Rafael Lempkin. Od nje, tada definisane, istorijska nauka ne odstupa. Stoga je važno da svi donosioci odluka i učesnici u javnom životu sa povišenom svešću o odgovornosti za izgovoreno i učinjeno veoma pažljivo vagaju kontekst u kom se pojam genocid može koristiti. Sve drugo jeste (ne)svesna zloupotreba tog zastrašujućeg i opominjućeg pojma koja nikome dobra ne može doneti. Istovremeno, izazovi sa kojima se svakodnevno suočava Muzej žrtava genocida su veoma brojni i složeni. Na prvom mestu bih sa žaljenjem izdvojio poražavajuće i tragično neznanje većine Srba o genocidu koji su njihovi preci preživeli u NDH. Srbi kao nacija i danas su nedovoljno osvešćeni o svojoj najvećoj traumi i tragediji, genocidu u NDH. Istorijskim iskustvom bivanja žrtvom genocida Srbi su stavljeni u rang retkih naroda koji su doživeli i preživeli genocid. Stoga upravo ti narodi imaju obavezu da na plemenit i dostojanstven način čitavom svetu svedoče o tome šta je to genocid, šta on podrazumeva, koje su njegove posledice i zbog čega nikada i nikome ne sme da se dogodi.

Paralelno sa ovim izazovom, Muzej uočava i suprotstavlja se sve brojnijim pokušajima distorzije prošlosti, što se ogleda u negiranju genocidnog karaktera, obima, sistematičnosti i stravičnih posledica zločina počinjenog od strane hrvatske države nad Srbima tokom Drugog svetskog rata. Da zaključim, negovanje kulture sećanja ima prvorazredno važnu identitetsku, obrazovnu i civilizacijsku funkciju.

Nastavlja se potraga

GLAS: Kako je uopšte nestala dokumentacija koju je vodila Diana Budisavljević?

RISTIĆ: Svu dokumentaciju koju je Diana Budisavljević stvorila i prikupila tokom svoje plemenite akcije oduzele su joj krajem maja 1945. vlasti tada novoformirane hrvatske federalne jedinice unutar tzv. Demokratske Federativne Jugoslavije. Ona, prema preliminarnim saznanjima Muzeja, nije uništena i stoga mi nastavljamo da tragamo za njom ne gubeći nadu da ćemo u jednom trenutku i doći do nje.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.