Kako su političke oluje izrodile vojsku koja je hrabro stala na branik otadžbine: 12 žigosanih iz Crne Rijeke

Najcrnje slutnje prebrzo su postale stvarnost, vraćajući dobro poznat strah i jezu, a opasni politički vjetrovi su jačali. Umjesto preko šoljice kafe, komšije su počele da se gledaju preko nišana, čekajući kada će da pukne. I puklo je. Počeo je rat.

Nakon prvih višestranačkih izbora 1990. najviše glasova su osvojile tri nacionalne stranke - SDA, SDS i HDZ. Tenzije su rasle iz dana u dan, Srbi su, prema sjećanjima živih svjedoka tog vremena, preglasavani, gurani na margine, država za koju su se zalagali je pucala po šavovima. Jedini spas je bio u osnivanju Skupštine srpskog naroda BiH, do čega je došlo u oktobru 1991, a već 9. januara naredne godine proglašena je Srpska Republika BiH. Rat je bio na pragu, vidjelo se da mirnim putem i pregovorima nije moguć dogovor o budućem uređenju BiH, koja je ubrzo međunarodno priznata.

Ni za Srbe, kao narod sa punim pravima, ni za JNA nije bilo više mjesta u njoj. Nakon nelegalnog referenduma, Predsjedništvo BiH je 4. aprila, bez srpskih članova, objavilo opštu mobilizaciju za cijelu BiH. Četiri dana kasnije proglašava stanje opšte neposredne ratne opasnosti, a 12. aprila Alija Izetbegović izdaje direktivu Glavnom štabu TO BiH o opštem napadu na kasarne JNA. Bez saglasnosti Srba donijeta je odluka o promjeni naziva Socijalistička Republika BiH u Republika BiH, što je ustavna nadležnost, a ne nadležnost bilo kojeg predsjednika. Na politički dogovor nije se moglo osloniti. Pale su prve žrtve na području Posavine, užasne scene ubistava stizale su i iz Sarajeva. Iz dana u dan je, kako i danas pričaju tadašnji, ali i sadašnji predstavnici Srba u BiH, bilo jasno da mora biti formiran snažan bedem odbrane kako bi se zaštitio srpski narod. Hrvatske vojne snage su postojale, i muslimanske, a srpska vojska zvanično je formirana, odlukom Skupštine, u Banjaluci 12. maja.

Dan uoči donošenja odluke o osnivanju vojske formiran je uži dio Glavnog štaba. U njegovom formiranju i prvobitnom funkcionisanju učestvovali su general-major Milan Gvero, pukovnik Mićo Grubor, pukovnik Milan Lukić, general-major Đorđe Đukić, pukovnik Zdravko Tolimir, pukovnik Dušan Kovačević, pukovnik Stevan Tomić, pukovnik Jovo Marić, kapetan Dragomir Pećanac i pukovnik Petar Salapura. Formiranje Glavnog štaba VRS ostalo je zabilježeno u, kako je navedeno u jednoj publikaciji koju je izdao Republički centar za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih, dragocjenom svedočanstvu njegovog načelnika, generala Manojla Milovanovića.

- Glavni štab je formiran u Crnoj Rijeci, ispod Javor planine, devet kilometara sjeveroistočno od Han Pijeska, dan prije nego je Skupština donijela odluku o formiranju Vojske. Formiran je kao stručni organ. Eto, za početak bilo je nas 12 “žigosanih”, koji smo tog 11. maja formirali okosnicu Glavnog štaba Vojske Srpske Republike BiH, kako se tada zvala prva srpska država zapadno od Drine. U avgustu država mijenja ime u Republika Srpska, pa time i vojska dobija naziv Vojska Republike Srpske. Zadatak nas dvanaestorice je da toj državi stvorimo oružanu silu koja će je odbraniti i izboriti se za njeno međunarodno priznanje. Te noći smo izdiskutovali mnogo pitanja i donijeli dvadesetak zaključaka o tome kako početi, ali i voditi nametnuti rat... - zapisao je Milovanović, koji je u jednom od svojih radova napisao da je dobro što nijedna jedinica VRS, od odjeljenja, korpusa i vojske kao cjeline, nije prva počela borbeno dejstvo, a da prethodno nije izazvana od strane neprijatelja.

Ta grupa starješina odredila je doktrinu na kojoj će se zasnivati vojska, uz strogo poštivanje pravila. U jedinice su primljeni profesionalci iz JNA - Srbi, rođeni na teritoriji bivše BiH i dio istih koji su rođeni na prostorima ostalih republika države u raspadu, koji su to htjeli.

Doktrinom utvrđenom 11. maja bilo je, između ostalog, predviđeno da sve paravojne formacije, zatečene na teritoriji Srpske, budu uključene u jedinice VRS, a one koje to odbiju treba razbiti i protjerati. Predviđeno je ratovanje u duhu međunarodnog ratnog prava, a moral VRS bilo je potrebno graditi i razvijati na srpskoj prošlosti, tradiciji, patriotizmu, te svijesti za šta se bore, vjeri, stručnosti komandnog kadra i boraca i osjećanjima pravednosti i humanosti u odnosu prema ranjenim, poginulim i zarobljenim borcima i članovima njihovih porodica.

 Organizacija

* Glavni štab

* Prvi krajiški korpus - (lokacija štaba Banjaluka)

* Drugi krajiški korpus - (lokacija štaba Drvar)

* Istočnobosanski korpus  - (sjedište Bijeljina)

* Sarajevsko-romanijski korpus - (sjedište Lukavica)

* Drinski korpus - (lokacija štaba Vlasenica)

* Hercegovački korpus - (sjedište Bileća)

Pukovnik Dušan Kovačević, nakon tri decenije, još se sjeća i najsitnijih detalja. Od saradnje sa general-pukovnikom Milutinom Kukanjcem do svih povjerenih zadataka.

- Upućen sam toga dana u Crnu Rijeku, u Han Pijesak, u Goljak, tajni objekat, koji je delom bio pod zemljom, da tu stvorim sve uslove za smeštaj Glavnog štaba. Od svih članova jedini sam znao gde je. General Ratko Mladić je 12. maja otišao na Skupštinu u Banjaluku, određen je za komandanta i tako je počelo. Nije bilo lako, obilazili smo jedinice, trebalo je steći poverenje da mi nismo nikakve komunjare, kako su nas nazivali, već ljudi koji su tu došli i ostali da živote, sa ostalim pripadnicima, dajemo za odbranu Srpske, srpskog naroda, slobode. Znali smo za državni projekat tadašnjeg rukovodstva BiH i pomoć međunarodne zajednice da Bosna mora biti celovita, unitarna islamska država u kojoj neće biti hrišćana. To traje i danas - i trajaće - kazao je Kovačević za “Glas Srpske”.

Da može da vrati vrijeme, isto bi radio i na isti način posmatrao stvari.

- I danas pitam šta znači biti građanin? Šta znači odricanje od jezika, pisma, kulture, vjere, tradicije, Vaskrsa, Božića. Da li je svet normalan? Pa svaki čovek je građanin, ali ima nacionalnu svest. I danas moraju Srbi da razmišljaju da se pre svega brane politikom, odbrane Srpsku, onakva kakva je data Dejtonom. Ako se to ne izbori, Srba neće biti na teritoriji BiH - kategoričan je Kovačević.

Kao učesnik rata i ministar odbrane Srpske tokom 1993. i 1994, a poslije i zamjenik, kaže da pamti sve muke, ali i jačinu lanaca koji su povezivali vojsku i narod.

- General Mladić je uspešno rukovodio vojskom. Odbranjen je narod, Srpska stvorena, ali postoji sve jasnija linija da to treba zaboraviti i ostaviti istoričarima. Svako ko kaže da zaboravimo, pustimo prošlosti i idemo u budućnost treba dati odgovor u kakvu to budućnost vodite Srbe. U onu da nam se po treći put desi genocid - poručio je.

Temelj ostanka Srpske je, podvlači, čuvanje uspomena na vojsku, poginule, na porodice poginulih, jer je dato mnogo života.

- Ako se to pogazi i isključi iz svesti običnih ljudi, građana Srba, onda je to početak nestajanja Srpske i Srba kao naroda. Vojska i policija su imale podršku naroda, a danas smo podeljen narod zbog stranaka. Pozivam borce da se ne uključuju ni u jednu stranku jer su ih pretvorili u svoje navijače. Nije moguće očuvati uspomene na junačku borbu VRS ako se ne prihvata i ne želi Srpska koju je vojska stvorila, a stvorila je onu koja je data Dejtonom. Kako je moguće da se borci sada odriču onoga za šta su ginuli i ranjavani bili? Oni su napravili kuću, sad jedni hoće da je čuvaju, drugi da je ruše i da joj ukinu temelje, što traže muslimani. Ne može se očuvati Republika ako se ne ostvari ponovo jedno jedinstvo oko te ideje da će opstati samo ako se očuva ona dejtonska. Onda će moći i đaci u svim školama da uče da je VRS stvorila, odbranila onu RS iz Dejtona. U suprotnom, učiće pogrešno - zaključio je.

Nakon prvih detalja, dogovorenih u užem krugu vojnih lica, idući korak je uslijedio na sjednici Skupštine srpskog naroda BiH, gdje je udaren pečat, usvajanjem odluka o formiranju Vojske Srpske Republike BiH. Na sjednici je bio i Slobodan Bijelić, koji za “Glas” priča kakav je bio taj 12. maj.

- Bolno je bilo sve, od Slovenije, preko Hrvatske, do Dobrovoljačke ulice. Postajalo je izvesno da se nalazimo pred jednim neumoljivim ratom koji će sigurno u sebi imati razne elemente tipičnog građanskog okršaja sa tim balkanskim primesama. Bili smo svesni da moramo što pre pristupiti formiranju vojske. Ubrzo iza tog tragičnog događaja 3. maja, to se i dogodilo 12. maja, na Svetog Vasilija Ostroškog. U prostorijama gde zaseda i današnja Narodna skupština, tadašnjem Domu armije u Banjaluci. Bio je topao dan. Svi smo ga očekivali, jer smo ga znali samo po medijskim izveštajima, kao komandanta jedinica JNA. Bilo je uzbudljivo prvi put upoznati Ratka Mladića - prisjetio se.

I danas se sjeća, kaže, njegove samouvjerenosti. 

- Dolazila je od proslavljenog komandanta, proverenog oficira. Bila je kao melem na ranu posle krvoprolića u Dobrovoljačkoj ulici u Sarajevu, a tog dana smo osećali da formalnim formiranjem vojske otvaramo još jedno poglavlje srpske istorije u BiH i ugrađujemo još jednu bitnu gredu u svoju državnost u budućoj mladoj Republici. Tako je to bilo - nastavio je.

U odluku o formiranju vojske Srpske unijeli su i odluku o oznakama, jer je na terenu dolazilo do nekih “blagih varničenja i nesporazuma sa nekim, ideološki ostrašćenijim oficirima JNA koje je malo iritiralo što su u delovima Romanije, Hercegovine voleli u spomen na očeve i dedove da puste bradu i imaju znamenje stare kraljevske vojske”.

- Odredili smo da će znamenje na kapi da bude srpska trobojka u krugu, kao i na levom rukavu. Uz tradicionalnu srpsku naklonjenost i ljubav prema vojsci iz istorijskih naslaga tog dana smo osećali ponos i zadovoljstvo jer smo ispunili još jedan veliki zadatak - kazao je ovaj poslanik iz prvog saziva Narodne skupštine RS.

• 11. maja 1992. - formiran uži dio Glavnog štaba
• 12. maja 1992. - Skupština usvojila odluku o osnivanju vojske 
• 28. juna 1992. - položene zakletve
• 1. januara 2006. - VRS prestala da postoji

U budućnosti, kaže, treba biti pametan, mudar i ne udariti klin u neke pikantne pojedinosti i stvari, te gajiti kulturu sjećanja.

- Republika Srpska je stvorena pre otpočinjanja građanskog rata. Embrion toga je 24. oktobar 1991. Vojska je u krvavom ratu odbranila srpski narod i Republiku Srpsku. Sve joj počasti za to pripadaju. Voleo bih, kada pričamo o slavnim komandantima drage vojske, da govorimo sa merom i poštujući onaj deo koji je napravio Srpsku u političkom smislu, uz svu slavu oružja u tome - rekao je Bijelić, koji podvlači da treba obilježavati slavne datume.

Za Republiku Srpsku pali su mnogi junaci, koji su tek do juče bili obični ljudi, zaokupljeni svakodnevnim poslovima. Silom prilika dobar dio njih je podignute glave položio svečanu zakletvu. Prva je bila 28. juna 1992. Na Vidovdan. Na Sokocu, a i danas se taj datum slavi kao krsna slava VRS, kroz koju je prošlo više od 200.000 vojnika.

U gotovo svim sredinama, od Novog Grada do Trebinja, formirane su bile brigade kojih se u njima sjećaju, kao i policije, koja je bila uz njih i na istom putu. A tek je nedavno na površinu je isplivala i istina o postojanju mladih gardista, momaka mahom od 18, 19 godina, koji su bili na visini zadatka, a ne staju ni priče o tome toliko su života spasili čuvari u sanitetima, ni žal za sve i jednim koje nisu uspjeli da spasu. Vojska RS je zvanično, kao takva, prestala da postoji 1. januara 2006. godine, nakon što je ušla u sastav Oružanih snaga BiH.

Ko je šta kontrolisao

Upućeni podvlače da treba znati da su, prije rata, 32 odsto Srba u BiH bili katastarski vlasnici 66 odsto teritorije BiH jer su pretežno živjeli po ruralnim, a muslimani i Hrvati po urbanim sredinama. VRS u toku rata, prema nekim izvorima, nikada nije držala više od 66 odsto teritorije, koliko je Srbima i pripadalo po katastru, iako je bilo tvrdnji da kontroliše i 72 odsto. U tome je, kako vojna lica tvrde, bila razlika između VRS i takozvane Armije RBiH i HVO. Dok je VRS branila narod i srpske teritorije, drugi su se borili za stavljanje pod kontrolu cijele BiH.

Gdje su vođene ključne bitke u Odbrambeno-otadžbinskom ratu: Herojstvo od Krajine do Hercegovine

Vojska Republike Srpske, kako pričaju živi svjedoci iz tog vremena, imala je težak zadatak, ne samo jer su njeni pripadnici morali da brane stotine i stotine hiljada sunarodnika, pa i onih drugih vjeroispovijesti koji nisu htjeli na druge strane, već je dodatni teret predstavljao teren.

Specifičan reljef, odnosno geografski izgled Republike malo gdje im je išao naruku, a u brojnim analima su ostali pisani tragovi o najvažnijim i najvećim bitkama. U proljeće 1992. izbili su neredi u Sarajevu, kasnije prerasli i u ratno stanje, a u Posavini je, pred ljeto, počela akcija kodnog naziva “Koridor”, čiji je cilj bio uspostavljanje kopnene veze zapadnog dijela Srpske i Republike Srpske Krajine sa istočnim dijelom Srpske i sa Srbijom. Okidač za donošenje odluke o probijanju koridora bila je smrt 12 beba i umiranje bubrežnih bolesnika u banjalučkom Kliničkom centru zbog nemogućnosti dopremanja kiseonika, jer je na snazi bila vazdušna blokada koju je uveo Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija.

Tadašnji komandant Prvog krajiškog korpusa Vojske RS general Momir Talić je tadašnjem načelniku Štaba Prve oklopne brigade i komandantu taktičke grupe jedan Novici Simiću izdao naređenje: “Hoću koridor do Vidovdana, pa makar bio kozja staza. Neću da djeca umiru!”

Tom naredbom, koja je ostala zapisana, pokrenuta je operacija “Koridor”. Operacija koja će ostati zapisana u vojnim analima trajala je od 14. do 28. juna, a probojem koridora okončana je 42 dana duga kopneno-vazdušna blokada zapadnog dijela Srpske i Republike Srpske Krajine. Oslobođeni su Modriča, Odžak, Derventa, Brod, a kompletna operacija proboja završena je 6. oktobra 1992.

Za srpski narod bila je značajna i vojna operacija “Vrbas 92”, tokom koje je VRS uspjela da oslobodi Jajce i okolinu, kao i dvije važne hidroelektrane na rijeci Vrbas. Mitrovdanska ofanziva 1992. bio je napad snaga HVO-a i takozvane Armije RBiH na područje koje su držale Nevesinjska i Bilećka brigada Hercegovačkog korpusa. Srpsko stanovništvo je vojska trebalo da brani i u Podrinju, gdje su počinjeni stravični zločini nad nedužnim civilima, te je pokrenuta i operacija “Cerska”. Operacija “Sadejstvo 93” je naziv za još jednu akciju na potezu koridora u Posavini, a u julu 1993. je pokrenula operacija “Lukavac 93”, oslobođeno Trnovo i nekoliko drugih naselja, a Sarajevo potpuno okruženo. Glavni štab VRS je u jesen te godine počeo akciju “Drina 93”, na području Ozrena i Tuzle, kao i Bihaća. Upisana je ofanziva protiv muslimanske vojske u Goraždu. Iako je završena vojnim uspjehom, NATO otpočinje napade na položaje VRS. Pod pritiskom NATO-a sve je zaustavljeno. Za VRS 1994. bila je godina odbrambenih bitaka. U jesen je pao Kupres, a akcija “Štit 94” je kodni naziv za operaciju u Bosanskoj Krajini, s ciljem oslobađanja teritorija Srpske zauzetih od strane ARBiH.

Velike vojne operacije u BiH počele su 1995. Bitke su vođene oko Vlašića, Majevice i Kalinovika. VRS u ljeto slama pokušaj muslimanskih snaga da deblokiraju Sarajevo, krenulo se i na Bihać, ali je hrvatska strana napala Glamoč i Bosansko Grahovo. Nakon što su ova dva grada pala, VRS je bila primorana da obustavi napad na Bihać.

Operacija “Vaganj 95” je kodni naziv za operaciju VRS u ljeto i jesen 1995. s ciljem zaustavljanja ofanzive hrvatsko-muslimanskih snaga i oslobađanja osvojenih teritorija, nizom manjih operacija na grahovskom, ključkom, sanskom, petrovačkom, bihaćkom, šipovskom i glamočkom pravcu, borbe su vođene i na teritoriji Mrkonjić Grada.

Operacija “Namjerna sila” je počela 30. avgusta 1995. godine. Povod je bila eksplozija na tržnici Markale u Sarajevu, za koju je NATO odmah optužio VRS, a za koju nikada nisu utvrđeni svi detalji. Angažovano je više od 5.000 vojnika i više od 400 letjelica, uključujući 222 borbena aviona. Bačeno je 1.026 bombi, a težina bačenog eksploziva bila je oko 10.000 tona.

Srpska gubi velike teritorije u zapadnoj Bosni i na Ozrenu, a još jedna u nizu važnih bitaka, mada je, kako pričaju, svaka bila važna na svoj način, bila je i ona za Vozuću od maja do septembra 1995.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.