Na današnji dan napadom Austrougarske na Srbiju počeo Prvi svjetski rat

Objava rata dostavljena je Srbiji otvorenim telegramom. U njemu je stajalo da - Dvojna monarhija drži da je u ratnom stanju sa Srbijom, uz tumačenje da odgovor na zahtjeve Beča, odnosno ultimatum, nije bio zadovoljavajući. Vlada i centralna državna tijela Kraljevine Srbije tada su, na osnovu naredbe od 25. jula, izmješteni u Niš. Vrhovna komanda nalazila se u Kragujevcu.

Baron fon Gizl, poslanik Dvojne monarhije u Beogradu, predao je u večernjim satima 23. jula, tadašnjem ministru finansija i zastupniku predsjednika Kraljevske vlade Nikole Pašica, Lazaru Pacuu, ultimatum. Kraljevina Srbija je u njemu optužena da je tolerisala podrivačku aktivnost protiv Austrougarske, kao i da su zvanična lica Srbije naoružala, pripremila i prebacila preko granice lica koja su izvršila atentat na prestolonasljednika Austrougarske nadvojvodu Franca Ferdinanda 28. juna 1914, u Sarajevu.

Prilikom istraga sprovođene u Sarajevu poslije atentata, utvrđeno je da su Trifko Grabež, Nedeljko Čabrinović i Gavrlo Princip, atentatori, boravili u Srbiji, odakle su donijeli oružje, i da su bili povezani s pojedinim službenim licima Srbije.

Mir - životni interes Srbije

Bilo je jasno da zvanični Beograd, odnosno vlasti Kraljevine Srbije nisu imale nikakve veze s atentatom, ali pojedinci iz sastava aparata pomogli su potonje atentatore. Službeni odgovor Beograda zahtjevan je najdocnije za dva dana. Nije bilo dileme da je ultimatum uobličen s namerom da ga zvanični Beograd odbije, čime bi se našao izgovor za rat.

U Beču je postojao stav da će odlučna vojna akcija protiv Srbije riješiti problem koji je Austrougarska imala na južnim granicama s nacionalnim pokretom Srba, koji su doživljavani kao element čije je uništenje životno pitanje Monarhije. Pretpostavljalo se da Srbija nije sposobna da pruži ozbiljniji otpor, te da će austrougarske trupe munjevitim ratom poraziti Srbe.

U Srbiji, opšti stav je bio da ma kakav sukob s Austrougarskom treba na svaki način izbjeći. Zemlja upravo izašla iz dva balkanska rata, protiv Turske, i Bugarske, 1912/13, iako pobednica, bila je teško iscrpljena. Bile su neophodne godine postupnog oporavka. Gotovo nikome u onovremenoj Srbiji nije padao na pamet sukob sa Dvojnom monarhijom osim kao nužna odbrana.

U Beču međutim držalo se da je upravo takva pozicija Srbije prikladan moment za brz konačni obračun. Vjerovalo se da je Srbija nejaka za ozbiljan otpor takvoj sili kakva je bila Austrougarska.

Srbiji upućeni najteži zahtjevi

Zahtjeve koje je Beč postavio Beogradu, ser Edvard Grej, britanski ministar spoljnih poslova, opisao je kao najteže koje je ikada jedna država uputila drugoj.

Srpska kraljevska vlada, suočena se stravičnom perspektivom rata, izašla je u susret svim zahtjevima zvaničnog Beča, osim učešća organa Austrougarske u sudskom postupku. Vojislav Tankosić je uhapšen, u toku je bila potraga za Ciganovićem. Zvanična Srbija, vlada i predstavnici krune, naglašavali su žaljenje i osudu tragičnog čina koji se dogodio u Sarajevu. Mir je bio životni interes Srbije.

U Beču i Berlinu procjenjeno je međutim da je moment za rat nastupio. Izgovor za napad na Srbiju tražen je već godinama. U Beču su se pritom nadali da će rat sa Srbijom biti mali lokalni sukob koji će se ubrzo završiti slamanjem nejake Srbije. Vladari dvije zemlje Franc Jozef i Vilhelm Drugi još tokom prve sedmice jula usaglasili su korake oko započinjanja rata.

Odgovor Srbije na ultimatum, vrlo odmjeren i popustljiv, koji su sročili Nikola Pašić i Stojan Protić, dostavljen je poslanstvu Austrougarske u Beogradu neki minut prije 18. časova 25. jula. Odgovor srpske vlade međutim nikoga u Beču nije zanimao. Baron Gizl već je napuštao Beograd.

Objavljen rat

Kada je Nikola Pašić tadašnji predsjednik Ministarskog savjeta, odnosno Kraljevske vlade, dobio telegram sa formalnom objavom rata, zaputio se u zdanje Okružnog načelstva u Nišu. Sa balkona Načelstva Pašić se obratio okupljenom građanstvu predočavajući da je zemlja napadnuta.

Austrougarska je ratna dejstva započela iste noći artiljerijskim dejstvima sa ratnog broda Bodrog.

Kopnena invazija u punoj mjeri započela je 12. avgusta upadom preko Drine. Austrijska Peta i Šesta armija provalile su tada iz Bosne u Srbiju. Trupama je komandovao Oskar Poćorek. Na prostoru Srema i Banata nalazila se Austrougarska Druga armija, odakle su vršena diverzantska dejstva sa ciljem zavaravanja, ali i masivna artiljerijska dejstva po Beogradu, Šapcu, i drugim mjestima na onovremenoj graničnoj liniji.

Konkretno, logika ratnih dejstava, a to su predviđali i ratni planovi, pretpostavljala je glavni udar sa Save i Dunava put Beograda i doline Morave, u Beču su se međutim odlučili da težisni udar bude sa Drine.

Oskar Poćorek artiljerijski general, vrhovni zapovjednik Balkanske vojske Austrougarske, vojni guverener Bosne i Hercegovine od 1911, bio je namjeran da što bezobzirnije porazi Srbiju. Uostalom u skladu sa opštim raspoloženjem kakvo je tada vladalo u Beču.

Po atentatu na nadvojvodu Franca Ferdinanda u Sarajevu, Poćorek je podsticao antisrpsku histeriju u Sarajevu i uopšte u Bosni. Odmah su započeli divljački napadi, pogromi, na Srbe i njihovu imovinu. Poćorek je tada od lokalne muslimanske fukare organizovao takozvani Šuckorpus, čija je uloga bila teror nad Srbima, nešto slično onom što je činio takozvani bašibozuk u vreme turske vlasti. Više od 5.000 Srba je tada uhapšeno, 460 ubijeno, a hiljade srpskih porodica su protjerane. Hapšenja, progoni i strijeljanja Srba dogodili su se i na prostoru Vojvodine.

Vojni pohod na Srbiju Poćorek je vidio kao misiju kažnjavanja. Austrougarske trupe zauzele su Šabac. Pošto su u srpskom Generalštabu razjasnili da je težišni udar sa Drine i Save, sa zapada, a ne sa Dunava, dolazi do koncentracije trupa na tom potezu. U Cerskoj bici Srbi tuku Petu Austrougarsku armiju, koja se u rastrojstvu povlači. Krajem avgusta te 1914, trupe Dvojne monarhije protjerane su iz Srbije. Za uspješno rukovođenje vojnim operacijama tokom Boja na Ceru Stepa Stepanović dobio je čin vojvode. Bila je to prva velika pobjeda saveznika u Svjetskom ratu.

Naredna invazija na Srbiju uslijediće 6. septembra. Borbe na Drini, čiji je sastavni dio bila i Bitka na Mačkovom kamenu, pretvoriće se u rovovsko pozicioniranje.  

Naredna, treća, Poćorekova ofanziva dogodila se 16. novembra. Po padu Valjeva i Beograda, uslijediće protivofanziva Srba u Kolubarskoj bici. Do 16. decembra, osim zarobljenika, ni jedan vojnik Austrougarske nije se više nalazio na teritoriji Srbije. Uspjeh Srba, po cijenu teških žrtava, bio je potpun. Oskar Poćorek je potom uklonjen sa komandne funkcije, ocijenjen kao nesposoban. Ubrzo je i penzionisan. Zamijenio ga je nadvojvoda Eugen. Za mudru taktiku i pobjedu u Kolubarskoj bici Živojin Mišić nagrađen je činom vojvode.

Uspjeh Srba 1914, zaprepastio je vojne krugove u Beču. U pohodu koji su oni zamišljali kao nekakvu uzgrednu kaznenu ekspediciju, zapravo se dogodilo teško poniženje Austrougarske. Srazmjerno, u očima saveznika, ugled Srbije drastično je porastao.

Kada se na jesen 1915. pohodu na Srbiju pridružuju i njemačke snage pod komandom feldmaršala fon Makenzena, a potom i napad Bugara sa leđa, Srbija se našla u bezizlaznoj situaciji. Dogodiće se povlačenje pod borbom preko planinskih vrleti put Jadrana. Od aprila 1916, srpske trupe postupno se koncentrišu na prostoru Solunskog fronta.

Pobjedonosni proboj i ofanziva uslijediće sredinom septembra 1918. Probijanje Solunskog fronta, koje su izveli Srbi, dovešće ubrzo da povlačenja Bugarske, a nešto kasnije i Austrougarske iz rata.

Svejtski rat je okončan primirjem 11. novembra. Bio je to kraj najrazornijeg rata koji je istorija do tada vidjela.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.