Milan Koljanin, istoričar: Obavještajne službe Britanije i Amerike spasile Pavelića

Kaže ovo u intervjuu za “Glas Srpske” istoričar Milan Koljanin iz Beograda, navodeći kako brojne generacije nisu imale priliku da se bliže upoznaju sa temom stradanja u Jasenovcu, iako je, kako je istakao, malo porodica “na prostoru ustaške velike Hrvatske, koje nisu bile pogođene ovim genocidom”.

- Ratovi devedesetih godina prošlog veka koji su pratili razbijanje jugoslovenske države su aktuelizovali to pitanje stradanja u Drugom svetskom ratu, ali su ga donekle i potisli. Odgovornost za to leži pre svega na državnim prosvetnim vlastima, odnosno na onima koji bi trebalo da brinu o negovanju kulture sećanja. Jasenovac treba posmatrati kao simbol i kao sublimaciju zla, koje se dešavalo svuda na srpskim etničkim prostorima NDH, od Gline do istočne Bosne i Hercegovine, Bihaća, Sremske Mitrovice i drugih mesta masovnih stradanja. Svest o politici uništenja Srba koju je do kraja Drugog svetskog rata u raznim okolnostima sprovodila ustaška hrvatska država treba negovati kako putem školskih programa i udžbenika, tako i čuvanjem uspomene na stradale na drugim velikim stratištima, od obala Drine do Garavica, Drakulića, Motika i Šargovca i brojnih drugih. Zapitajmo se u kakvom su stanju ovi spomenici, bez obzira na entitetske i državne granice i šta se tu može učiniti - istakao je Koljanin, dodajući kako uvijek treba naglašavati da su, uporedo sa Srbima, politici uništenja bili izloženi i Jevreji i Romi, ali i protivnici tadašnjeg ustaškog režima.

GLAS: Zašto je tema Jasenovca bila toliko dugo gurana pod tepih u nekadašnjoj nam zajedničkoj državi?

KOLjANIN: U jugoslovenskoj državi je pitanje kulture sećanja imalo jasnu ideološku i političku upotrebljivost, jer je u svesti ljudi stalno postojalo pitanje: Da li je moguća Jugoslavija posle Jasenovca? Vlasti su se s tim pitanjem suočavale na razne načine i jedan od njih je bio uređenje Spomen-područja Jasenovac šezdesetih godina prošlog veka. Nažalost, područje nekadašnjeg logora je danas podeljeno državnom granicom.

Stvaranjem novih država na jugoslovenskom tlu došlo je i do razbijanja zajedničke kulture sećanja sa svim njenim manama u političkim upotrebama. Došlo je do nacionalizacije kulture sećanja, čemu je svoj doprinos dala i istorijska nauka. O Jasenovcu je proteklih decenija objavljen relativno veliki broj knjiga različitog žanra, objavljivana su brojna sećanja, ali mnogo posla je pred nama. Tu pre svega mislim na organizovanje institucija, istraživanje i objavljivanje izvora.

Treba naglasiti i da bi moralo da se izvrši sistematsko forenzičko i geomagnetno snimanje celog područja logora Jasenovac sa Starom Gradiškom i mesta drugih logora sistema logora Jasenovac. To otvara i polje saradnje sa vlastima Republike Hrvatske i zajedničkog delovanja dva spomen-područja, u Jasenovcu i Donjoj Gradini.

GLAS: Koliko snimanje ovakvih filmova može pomoći?

KOLjANIN: Aktuelizovanju pitanja stradanja dece u ustaškim logorima, ali i njihovom spasavanju doprineo je svakako i nedavno snimljen dokumentarno-igrani film o akciji Diane Budisavljević, tako da su ovaj i film “Dara iz Jasenovca” umnogome komplementarni. Treba se nadati da će biti snimljeni i drugi filmovi, igrani i dokumentarni, jer je Drugi svetski rat doneo takva stradanja da ona ostaju trajno u kolektivnoj svesti. Samo je pitanje kako ćemo se prema tome odnositi, jer sa tim se mora živeti.

Treba naglasiti i da je ratni sukob koji je pratio stvaranje novih država na tlu Jugoslavije nemoguće razumeti bez onoga što se događalo u Drugom svetskom ratu, ali i da je sam po sebi ostavio nove velike i duboke ožiljke. Ti ratovi takođe su praćeni novom kulturom sećanja. Hteli mi to ili ne, pokazuje se da postoji izvesna konkurencija, kompetitivnost u negovanju kulture sećanja na Drugi svetski rat i na ratove devedesetih godina. To je jedna nova situacija i moramo je biti svesni, ma koliko da je isforsirano i istorijski nemoguće stavljanje u istu ravan Jasenovca i Srebrenice.

GLAS: Možete li nešto više reći o toj zloglasnoj garnituri likova iz logora Jasenovac, a koji su počinili neke od najmonstruoznijih zločina u tadašnjoj NDH, ali i njihovom životu nakon Drugog svjetskog rata?

KOLjANIN: Veliki broj najodgovornijih za masovne zločine u NDH, sa ustaškim poglavnikom Antom Pavelićem na čelu, izbegao je odgovornost i nije dobio zasluženu kaznu. To se mora posmatrati u svetlu najavljivanog hladnog rata ubrzo po okončanju Drugog svetskog rata. Na ustašku i emigraciju drugih jugoslovenskih naroda, pre svega srpsku, zapadne sile su gledale iz ugla koristi u mogućem vojnom sukobu.

U vrhu ustaške države postojalo je uverenje da mora doći do sukoba među velikim saveznicima. Početkom maja 1945. ustaška vlada je pozivala na vojnu intervenciju nadajući se očuvanju NDH. Slična su bila i očekivanja Rimokatoličke crkve i nadbiskupa Alojzija Stepinca, koji je u tome imao svoju ulogu, mada ju je negirao na suđenju oktobra 1946. godine.

Drugim rečima, istraživanja zapadnih obaveštajnih arhivskih izvora su već krajem osamdesetih godina prošlog veka pokazala da su zapadne sile žmurile na oba oka kada je preko Rimokatoličke crkve veliki broj najistaknutijih ustaških zločinaca našao utočište ne samo u Peronovoj Argentini, nego i u samim Sjedinjenim Državama i Kanadi.

Zanimljiva je i uloga Frankove Španije. Nije čudno da je u njoj Pavelić posle atentata našao utočište i na kraju umro i da je tu delovala organizacija sa Vjekoslavom Maksom Luburićem na čelu. Njihovo finansiranje je svakako poticalo velikim delom od imovine opljačkane od Srba i Jevreja tokom postojanja NDH, ali postojali su i drugi izvori.

U svakom slučaju, ustaška emigracija je bila daleko najbrojnija i najopasnija za vlasti Jugoslavije, a najveća opasnost je dolazila od njihovog povezivanja sa separatističkim snagama u zemlji. Do toga je i došlo posle pobede generala Franje Tuđmana na izborima u Hrvatskoj i ta emigracija i njihovi potomci su dobili istaknuto mesto u administraciji nove hrvatske države.

GLAS: Kako komentarišete to što veliki broj tih zločinaca nikada nije odgovarao za svoje zločine? Ako se ne varam, samo je Dinko Šakić osuđen, i to tek 1998. godine.

KOLjANIN: Među najistaknutijim pripadnicima ustaške terorističke emigracije je bio upravo Dinko Šakić, jedan od zapovednika logora smrti Jasenovac. On je živeo u Argentini sa svojom suprugom Nadom, koja je bila jedan od glavnih zločinaca među “ustašicama” u logoru u Staroj Gradišci. U hapšenju Šakića i alarmiranju međunarodne i argentinske javnosti na Šakića i njegove zločine veliku ulogu su odigrali direktor Vizentalovog centra Efraim Zurof, ali i jugoslovenske vlasti 1998. godine. Iako je njegovo izručenje tražila i Jugoslavija, Šakić je izručen Hrvatskoj, gde mu je od marta do oktobra 1999. godine održano suđenje. Od očekivanog “Hrvatskog Nirnberga” nije bilo ništa, Šakić je osuđen za ratne zločine, ali ne i za zločine protiv čovečnosti i genocid. Dobio je 20 godina robije, na kojoj je umro 2008. godine. Ono što je interesantno jeste da je sahranjen uz počasti i u ustaškoj uniformi.

GLAS: S druge strane, njegova supruga Nada Šakić i sestra Maksa Luburića, nikada nije odgovarala za svoja zlodjela, pa je čak po povratku u Hrvatsku uživala privilegije poput neke heroine...

KOLjANIN: Protiv njegove supruge Nade Šakić nije ni podignuta optužnica, i pored svih dokaza i svedoka koji su mogli da svedoče o njenim zločinima. Zamislite situaciju da je neko od preživelih iz logora mogao da se sretne sa Nadom Šakić na zagrebačkim ulicama. To bi bilo nemoguće u nekoj drugoj državi, ali jeste u Hrvatskoj.

GLAS: Zašto Maks Luburić nikada nije uhapšen i priveden pravdi, iako se navodno znalo gdje se nalazi?

KOLjANIN: I pored svih pokušaja, jugoslovenske vlasti su imale ograničene mogućnosti da izdejstvuju izručenje ratnih zločinaca zbog okolnosti o kojima je bilo reči. Sam Šakić je na suđenju izjavio da je imao američke vize i da je slobodno putovao u Sjedinjene Američke Države. Setimo se i suđenja Andriji Artukoviću 1986. godine u vreme postojanja SFR Jugoslavije, koje takođe nije ispunilo očekivanja, pre svega u pogledu uloge i karaktera NDH.

GLAS: Da li se zna kako je pobjegao Ante Pavelić iz Hrvatske, te na kojim mjestima se sve krio?

KOLjANIN: Pavelić je pobegao maja 1945. godine. On je čak bio uhapšen u Salcburgu, ali je ubrzo i pušten. U njegovom sakrivanju i spasavanju glavnu ulogu su imale britanska i američka obaveštajna služba i Rimokatolička crkva, uz ostale i Krunoslav Draganović. Nažalost, sa Pavelićem se nije desilo ono što se desilo sa Adolfom Ajhmanom, koji je otet i čije je suđenje u Jerusalimu 1961. godine imalo veliki odjek u javnosti. Takođe, nisu razjašnjene ni sve okolnosti atentata na Pavelića u Argentini, posle čega se on sklonio u Španiju, gde je i umro.

GLAS: Da li je poznato kako je Pavelića pronašao Blagoje Jovović, koji je 1957. u Argentini izvršio atentat na njega?

KOLjANIN: Sve okolnosti ovog slučaja još nisu razjašnjene i potrebni su novi istorijski izvori, mada i svedočenje o ulozi Blagoja Jovovića ima svoj značaj.

GLAS: Da li očekujete da se nakon otvaranja vatikanskog arhiva konačno rasvijetli priča o tim “pacovskim kanalima” i ulozi Katoličke crkve u spasavanju ustaša?

KOLjANIN: Ta uloga je već velikim delom poznata, mada će nova istraživanja morati da bace novo svetlo na tu ulogu. Nadamo se da će i taj deo vatikanskih fondova biti dostupan istraživačima, jer bi trebalo da bude dostupna celokupna dokumentacija iz vremena pontifikata pape Pija XII, odnosno period od 1939. do 1958. godine. Velika je zasluga pape Franje zbog odluke da se otvori dokumentacija iz ovog perioda, koja je delom već objavljena. Način na koji je to urađeno ne daje pravu sliku o tom periodu, a ni ulozi samog pape i Svete stolice. Na otvaranje arhiva svakako je uticao pritisak međunarodne javnosti, međuvladinih organizacija kao što je Međunarodna alijansa sećanja na holokaust, ali i napori Srpske pravoslavne crkve da se spreči proglašenje kardinala Stepinca za sveca.

GLAS: Kako biste opisali ulogu Katoličke crkve u ovom crnom periodu hrvatske istorije, s posebnim osvrtom na Alojzija Stepinca, kojeg Hrvati žele proglasiti svecem?

KOLjANIN: Uloga Rimokatoličke crkve u vreme NDH je izrazito negativna, a takva je i uloga nadbiskupa Alojzija Stepinca. I pored novih saznanja o spasavanju pojedinaca i grupa, on sam i Biskupska konferencija su imali ulogu jednog od stubova ustaške države. Postojale su razlike u metodama postizanja cilja, ali on je bio isti - velika katolička Hrvatska. Podrška Svete stolice je bila pomalo uzdržana, ali je bila neosporna.

Jasenovac i Blajburg

GLAS: Kako gledate na stalne pokušaje rehabilitacije ustaškog pokreta u Hrvatskoj?

KOLjANIN: Nije reč samo o pokušajima. Mnogo toga je učinjeno na simboličkoj ravni, ali i u javnom govoru. Možda je tu najbolji primer izjednačavanje Jasenovca i Blajburga, pri čemu se ovom drugom pojmu daje mnogo veći značaj. Treba naglasiti da istovremeno postoje velike razlike u javnosti i u istoriografiji u tumačenju uloge i mesta NDH, Rimokatoličke crkve i nadbiskupa Stepinca, partizanskog pokreta i Andrije Hebranga, ali i u nizu drugih tema. U svakom slučaju, treba naglasiti da je kritička hrvatska naučna istoriografija ipak dala niz važnih istoriografskih dela i da je u dijalogu sa srpskom i drugim istoriografijama. Dobar primer saradnje istoričara iz regiona je uređenje nove stalne postavke zemalja bivše Jugoslavije u Državnom muzeju Aušvic-Birkenau.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.