Kako su događaji iz 1918. i 1919. uticali na raspad Jugoslavije i stvaranje novih nacija: Božićna pobuna stvorila mit o srpskoj okupaciji

Više od vijeka kasnije, taj događaj predstavlja kamen spoticanja, uzrok sukoba i najdublji jaz među narodom u Crnoj Gori. Danas taj događaj predstavlja ključno opravdanje za borbu sa takozvanim velikosrpskim hegemonizmom svim narodima regiona. Taj fenomen “velikosrpske” ideje bio je i osnovno načelo Titove politike za rješavanje nacionalnog pitanja. Na tragu te politike, mnogi narodi dobili su svoju nacionalnost, jezik i pismo. Pamfleti, proglasi i referati komunističkih perjanica osokolili su mnoge narode da raskinu svoje etničke veze sa Srbijom. Ipak, vjerovatno najbolniji i najbrutalniji oblik tog procesa viđen je u Crnoj Gori.

Pobuna “zelenaša”

Ovoj pobuni prethodila je Velika skupština srpskog naroda u Crnoj Gori, poznatija kao “Podgorička skupština”. Sva bratstva i plemena su birala između dvije liste. To su bile bijela (bjelaška) i zelena (zelenaška) - pristalica kralja Nikole. Bijela lista je dobila apsolutnu većinu. U želji da potpuno obriše srpski identitet, Skupština Crne Gore 2018. godine poništila je sve odluke “Podgoričke skupštine”.

Zelenaši, pristalice kralja Nikole, nisu bili protivnici savezništva sa Srbijom i bili su deklarisani Srbi, njihovo jedino različito stajalište u odnosu na “bjelaše” bilo je po pitanju uređenja, smatra publicista sa Cetinja Jovan Markuš.

- Ta grupa je u početku podržala odluke “Podgoričke skupštine”, ali su počeli da postavljaju nove ultimatume. Oni se nisu ticali obnove kraljevine Crne Gore, ni dinastije Petrović, već su tražili da to bude neka vrsta konfederacije. Postavljali su uslove koji su bili jednostavno neprihvatljivi. Njihov uslov je bio, maltene, da pola Cetinja zauzmu oni, a pola pristalice ujedinjenja. Jednom prilikom su pozvali na pregovore serdara Janka Vukotića i nekadašnjeg predsjednika Vlade Mitra Martinovića i tom prilikom ih zatvorili u jednu kolibu. I tako je započeo sukob koji su oni nazvali ustankom, iako se u istoriografiji navodi kao pobuna - kaže Markuš.

Kako je naveo, poslije poraza “zelenaši” su se otisnuli u brda i započela je borba koja se pretvorila u jedno besprizorno ponašanje u vidu pljačkanja poštara, ubijanja tadašnjih vojnika Kraljevine SHS, koje je potrajalo sve do 1925. godine.

- Ključna činjenica je da su sve to finansirali Italijani, jer su se tada vodili pregovori između velikih sila i KSHS o dalmatinskoj obali i Istri. I to je trajalo sve dok nisu završeni ti pregovori - ističe Markuš.

Plebiscit

Iako se danas javljaju tendencije da se “zelenaši” predstave kao istinski Crnogorci, bez ikakve dodirne tačke sa srpstvom, Markuš kaže da je to potpuno netačno.

- I “bjelaši” i “zelenaši” su se izjašnjavali kao Srbi! Vođa “zelenaša” Krsto Popović izjašnjavao se kao Srbin. U njegovom pasošu stoji da je po nacionalnosti Srbin. Danas imamo ružan odnos i prema komitskom pokretu. Oni su bili ljudi koji su se za vrijeme austrougarske okupacije borili protiv Austrijanaca. A ovi danas žele da odmetnike i pobunjenike predstave kao komite - kaže Markuš.

Naglašava da se danas propušta i činjenica da je narod na konsultu o ustavnom uređenju Kraljevine SHS dao većinsku podršku za ustavna pitanja, odnosno Vidovdanski ustav, kojim je i de jure stvorena Kraljevina.

- Dakle, 1918. je održana Skupština, a 1921. godine na Vidovdan je donijet Ustav. U tom periodu su trajali ti sukobi među narodom, zbog čega su međunarodne snage odlučile da se na prostoru Crne Gore održi konsult, gdje će narod biti u prilici da se izjasni da li je za tu buduću državu. Prema nekim procjenama, na taj plebiscit je izašlo oko 67 odsto ljudi. Dakle, apsolutna većina naroda bila je za zajedničku državu. Ovi danas prave jednu veliku grešku, poništavaju odluku Skupštine, ali nikome ne pada na pamet da poništi i odluku sa referenduma. Ako uzmemo da je ta skupština bila i nelegalna, šta ćemo sa odlukom naroda? Od toga svi bježe kao đavo od krsta - ističe Markuš.

Dodaje kako ovaj događaj nije uticao na stvaranje i razvoj Jugoslavije, ali je ostavio posljedice na unutarsocijalne i ideološke procese.

Titoizacija

Profesor istorije Univerziteta u Banjaluci Goran Latinović smatra da su ovi događaji poslužili kao opravdanje za borbu protiv navodne “velikosrpske” hegemonije.

- Tvorac toga je bio Josip Broz Tito, neprikosnoveni vođa KPJ. On je kao ličnost oblikovan u eri Habzburga i nosio je u sebi austrougarsko političko nasljeđe, čiji je vojnik bio, ratujući protiv Srbije 1914. godine. Austrougarska je nastojala da srpstvo ograniči na Srbiju u granicama iz 1878. pa je svaki pokušaj njenog proširenja smatrala “velikosrpskom” politikom. Upravo je Habzburška monarhija, zajedno sa rimokatoličkim klerikalcima, odigrala ključnu ulogu u stvaranju i širenju mita o “Velikoj Srbiji”. Na Četvrtom kongresu KPJ, održanom u njemačkom gradu Drezdenu 1928. godine, postavljen je zadatak njenim članovima da predvode “ugnjetene nacije” u građanskom ratu za uništenje Kraljevine SHS kao “imperijalističke države” i za uspostavljanje “Balkanske federacije radničko-seljačkih republika”. Kongres je potvrdio prethodno već ustanovljenu politiku koja je pozivala na otcjepljenje “ugnjetenih naroda” i donio odluku o stvaranju nezavisnih država: Hrvatske, Crne Gore, Makedonije i Slovenije, dok bi mađarski i albanski narod imali pravo da se odvoje, jer je zaključeno da je njihovu zemlju anektirala srpska buržoazija - kaže Latinović.

U skladu sa tom politikom, vršena je titoizacija Crne Gore, odnosno pokušaj konačnog odvajanja stanovništva Crne Gore od srpstva, kroz stvaranje posebne crnogorske nacije.

- Osim u Podgorici, takva politika našla je svoje pristalice i u Zagrebu, gdje je 1971. stvoren kružok Crnogoraca koji su poricali svaku etničku vezu između Crne Gore i Srbije. Naglašavam još jednom da su se vođe tzv. Božićne pobune 1919. smatrali Srbima, što znači da je politika stvaranja crnogorske nacije nakon 1945. otišla znatno dalje od zahtjeva iz 1919. godine - ističe Latinović.

Era Đukanovića

Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori zaključila je da je srpski narod u Crnoj Gori iste krvi, istog jezika, iste vjere i istih težnji s narodom koji živi u Srbiji i drugim srpskim krajevima, da im je zajednička prošlost, zajednička patnja i sve ono što jedan narod čini narodom. Skupština je odlučila da se kralj Nikola Prvi Petrović Njegoš i njegova dinastija zbace sa crnogorskog prestola, da se Crna Gora ujedini sa Srbijom u jedinstvenu državu pod dinastijom Karađorđevića i da tako ujedinjenja stupi u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca.

Kada se ove činjenice uzmu u obzir, smatra Latinović, jasno je zašto je Đukanovićeva vlast htjela da “prekine” svaku vezu s tim periodom istorije.

- Za režim koji svoje agresivno antisrpstvo gradi na ideologiji i politici koja objedinjuje rimokatoličko-ustašku i komunističku zaostavštinu i prožima je ideologijom i politikom Sjevernoatlantskog saveza, Podgorička skupština ne može biti prihvatljiva ni sa jednog stanovišta. Više od sto godina nakon nje i tzv. Božićne pobune, ne samo da je kod jednog dijela srpskog pravoslavnog stanovništva Crne Gore bespovratno odgojena svijest da ne pripadaju srpskom narodu, nego je kod njih stvorena srbofobija, slična onoj koja je postojala kod hrvatskog rimokatoličkog stanovništva u, na primjer, zapadnoj Hercegovini, Dalmatinskoj Zagori i Lici uoči Drugog svjetskog rata, a koja je bila ideološka osnova za genocid nad Srbima u NDH. Prema tome, u istoriji Evrope ne postoji sličan fenomen, da dio jednog naroda, u relativno kratkom vremenskom periodu, izgubi svijest o pripadnosti, a zatim i da razvije snažan osjećaj netrpeljivosti prema njemu, premda nije došlo do promjene vjeroispovijesti. Doduše, proces stvaranja crnogorske nacije nakon 1945. praćen je snažnom ateizacijom čitavog društva. Kao što je politika stvaranja crnogorske nacije nakon 1945. otišla znatno dalje od zahtjeva iz 1919, tako je i stvaranje srbofobije unutar te nove nacije pod režimom Mila Đukanovića otišlo znatno dalje od pukog proglašenja crnogorske nacije - kaže Latinović.

Britanci

Pitanje ujedinjenja Crne Gore i Srbije došlo je i do britanskog Parlamenta, u kojem je na zahtjev grupe poslanika koji su činili predstavnici tzv. procrnogorskog lobija pokrenuto pitanje navodne srpske okupacije i aneksije Crne Gore. O ovim događajima detaljno je istraživao i naučni savjetnik Istorijskog instituta u Beogradu Aleksandar Rastović.

- Raspravljali su o tobožnjim zločinima i teroru koji srpski vojnici navodno sprovode prema stanovništvu Crne Gore, pri čemu su se pozivali na netačne i sumnjive izvore informacija. Jedan od dostavljača, pored italijanskih agenata i diplomata, bio je i kontroverzni Jovan Plamenac, predsednik crnogorske vlade u egzilu. Oni su iznosili gomilu laži i neistina o srpskoj vojsci, novim jugoslovenskim vlastima, i tražili od britanske vlade da osudi postupke protiv Crne Gore, čak i da prekine diplomatske odnose sa Kraljevinom SHS i povuče njeno priznanje. Antisrpsko i antijugoslovensko delovanje jedne grupe britanskih poslanika kulminiralo je tokom Mirovne konferencije u Versaju - ističe Rastović.

Kako kaže, britanska vlada je još od 1914. bila rezervisana prema Crnoj Gori, a Askvitov kabinet je 1916. osudio odluku crnogorskog vladara da pristane na kapitulaciju. Vremenom je sve više sazrijevalo uvjerenje da dinastiju Petrović treba ukloniti s vlasti i da je prirodno da dođe do ujedinjenja.

- O tome da se britanska vlada neće protiviti volji naroda Crne Gore za ujedinjenjem sa Srbijom i da se neće zauzeti za kralja Nikolu, Jovana Jovanovića Pižona je 23. marta 1918. godine uveravao Ostin Čemberlen, član ratnog kabineta Lojda Džordža. Konačno, formiranje Kraljevine SHS, koja je postala politička realnost, i izbegavanje političkih i diplomatskih problema u zemlji i inostranstvu u vezi sa pitanjem Crne Gore nagnali su i vladu i Forin ofis da ovo pitanje praktično proglase zatvorenim - zaključuje Rastović.

Odricanje od pravoslavlja

S obzirom na to da crnogorski ultranacionalisti svog najljućeg protivnika vide u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, a da tzv. Crnogorska pravoslavna crkva nema nikakav ugled, to otvara nove mogućnosti koje bi u savremenoj Crnoj Gori mogle da dovedu do konačnog razdvajanja Srba i Crnogoraca, smatra istoričar Goran Latinović.

- I to, ne samo po pripadnosti različitim nacijama, nego i po pripadnosti različitim vjeroispovijestima. Možda je budućnost srbofobnih Crnogoraca definitivno odricanje od pravoslavlja i prelazak na rimokatolicizam, odnosno napuštanje vizantijske civilizacijske tradicije i prelazak u krilo rimokatoličke srednje Evrope - ističe Latinović.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.