Srbokatolički pokret u Dubrovniku: Životna i naučna misija Petra Kolendića

Prikazati život i rad Petra Kolendića, uz povod 140. godišnjice od njegovog rođenja i u svim implikacijama koje se oko te biografije i djela javljaju, nije lako. Za to bi nam trebala pogodna i jasna metafora. U tom smislu, slika koja bi najlakše mogla ilustrovati liniju koja je odredila ovaj život u spoju srpsko-hrvatskih dinamika i književnosti - imala bi oblik heliksa, zavijenog poput navoja na šrafu ili spiralnih stepenica kojim se grafički prikazuje ljudski DNK. Kolendićev životopis i naučni rad, ali i političke ideje, najviše nalikuju toj slici.

Petar Kolendić bio je književni istoričar, Dubrovčanin, a dubrovačka književnost biće njegova naučna i lična misija tokom čitavog života.

Rođen septembra 1882, u burno doba, Kolendić je od mladosti bio pripadnik jedne i u Matici do danas po svojoj važnosti slabo prepoznate grupe nastale u Gradu otprilike u isto vrijeme - srbokatoličkog pokreta.

Mladi bundžija je zbog ovih ideja izbačen iz dubrovačke gimnazije, privatno je polagao ispite, a nakon mature u Beču je upisao prirodne nauke. Izgleda da je za njegovo okretanje slavistici ključni uticaj imao Milan Rešetar, i sam bečki doktorand, jedna od magistralnih figura pokreta dubrovačkih Srba katolika, kao i studija naše književnosti i jezika.

Enciklopedija Leksikografskog zavoda Kolendića danas uvrštava u hrvatske istoričare, kako s obzirom na porijeklo, tako i zbog tematike rada: pored dubrovačke književnosti, polje njegovog proučavanja biće i ostaće i stara hrvatska književnost i književna baština dalmatinskih i bosanskih franjevaca. Idejno, Kolendić se rano i gorljivo uključio u srbokatolički pokret zagovarajući ideju o Dubrovniku kao dijelu srpske kulture, u šta će onda u kontinuitetu uvrstiti i dubrovačku književnost i jezik, te tipičnim radikalnim gestom pripadnika ovoga danas marginalizovanog pokreta, „prisajediniti" i čitavo dubrovačko kulturno naslijeđe.

Dubrovnik u fokusu

Nošen tim sklopom ideja i stavova, neodvojivih od duboke svijesti o vrijednosti vlastite kulture i njenog naslijeđa u specifičnim istorijskim uslovima i nesrećama koje su brisale ovim prostorom, Kolendićeva uvjerenja stajala su i u snažnoj sprezi s pozivom filologa kojem je na prvom mjestu posvećenje tekstu, odnosno odanost nauci, otkrivanju i stremljenju ka napretku vlastitog naučnog polja, bez obzira na ideološke ili nacionalne odabire.

Otud će njegov rad biti dug, predan i temeljit. Pitanje autorstva rukopisa, recimo, spada u jedan od najtežih poslova književnog istoričara i filologa, a Kolendić je kroz izrazito zahtijevan i iscrpljujući rad po arhivima ostvario i postigao najvažnije za praktičara struke. Uspio je tako atribuirati autore mnogobrojnih starih rukopisa dubrovačke književnosti, u rasponu od klasičnih imena poput Menčetića, Bobaljevića, Skvadrovića, Đurđevića - i među njima, kao krunom, i najvažnijeg, Marina Držića - do zaboravljenih, anonimnih ili malo znanih autora. Komparatističkim metodom i kao znalac renesansne i barokne književnosti tražio je izvore za dubrovačka djela i njihove strane uzore i modele, s naglaskom na trajni odnos ovog jedinstvenog književnog korpusa naspram italijanskog književnog modela i uticaja, te moćne evropske kulture s kojom je Dubrovnik dijelio obalu istog mora.

Dubrovačka književnost i kulturna istorija u mnogobrojnim temama i pojavnostima ostale su Kolendićeva opsesija i specijalnost: bavio se istorijom pisma i štampanja knjiga u Dubrovačkoj republici (između kojih se izdvaja izuzetno intrigantan rad „Ćirilicom štampane knjige za dubrovačke katolike iz 16. vijeka"), kao i istorijom dubrovačke drame i dramskog teksta, a započeo je čak bio i jednu genealošku studiju o dubrovačkim građanima.

Svoj istraživački i naučni posao profesor Kolendić je uporno nastavljao i dok su se oko njega mijenjali sistemi i režimi, padala carstva, osnivale države, bjsnili svjetski ratovi. Akademsku  karijeru je počeo za vrijeme Austro-Ugarske monarhije, nastavio je u prvoj zajedničkoj državi Južnih Slovena, radeći kao gimnazijski profesor u velikoj južnoslovenskoj dijagonali od Šibenika i Sinja preko Kotora sve do Skoplja (na prijedlog  Pavla Popovića), tamo već kao univerzitetski profesor.

Nakon preseljenja u Beograd između dva velika rata, tu će i ostati i dočekati okupaciju 1941, pod kojom je bio zatočen u zloglasnom logoru na Banjici. Dočekaće oslobođenje 1945. i nastaviti da radi na beogradskom univerzitetu u eri nove Jugoslavije, kada ubrzo postaje i redovni član SANU.

Drugačiji koncept pripadništva

U pogledu naučnog metoda, Kolendić je bio pozitivista, što je apsolutno važna činjenica, i to u dvostrukom smislu. Naučni pozitivizam filozofski je pravac koji se, u najkraćem, bazira na uvjerenju u ono što je isključivo naučno provjerljivo i koji stvarnim smatra samo merljive i dokazive stvari, bivajući zbog toga i smjer koji negira granice prirodnih i društvenih nauka.

Jasno je zašto se takav metod uklapao uz Kolendićevo marljivo i beskrajno strpljivo skupljanje i proučavanje što većeg broja starih tekstova tumačenih i sistematizovanih takozvanim načelom empirijske verifikacije tvrdnji, testovima i provjerama, na platformi dve ključne opozicije pozitivizma: istinskog nasuprot lažnog (falsifikovanja), te, u sintezi, naučnog protiv nenaučnog.

Ali, tu dolazimo do neočekivanog mjesta i momenta gdje je Kolendićev pozitivizam značajan, upravo fascinantan u jednom drugom pogledu. Cirkularnom logikom, taj je filozofski i naučni izbor ključan i za sam razlog pisanja portreta ovoga naučnika. Kao pozitivist, Kolendić ruši nesvesne, automatske predstave i klišeje o tome šta je definicija nacionalne pripadnosti, konkretno pripadnosti srpskom korpusu. To možemo odmah uvidjeti direktnim i neposrednim eksperimentom i primjerom. Ako bismo upitali čitaoca da u trenutku odgovori da li u pripadnost tom korpusu automatski ide i ona vjerska, konfesionalna, konkretno pripadnost pravoslavlju, odgovor je naravno - da.

Dubrovački Srbi katolici, kao istorijska činjenica, kao (ugašen) glas iz prošlosti, mijenjaju i tu postavku, po sebi samima i svome opredijeljenju.

No ovdje, kroz Kolendićev slučaj kao egzemplaran, nastaje i jedno veliko „ali". On i ovu zadatost ruši i donosi nešto potpuno novo, dosad slabo ili nikako promišljen moment u našem nacionalnom i istorijskom kompleksu.

Srbin katolik

Naime, spomenuti pozitivizam čiji je sistem ideja i teoriju zastupao Kolendić, u svom filozofskom sistemu nema metafizičke komponente, što će reći ni religiozne ni teološke. Dakle, Kolendić je i Srbin-katolik samo uslovno, deklarativno, jer pripada tom pokretu. Svojim svijesnim izborom nacije, pak, lišenog i konfesionalnog pripadništva u kojem se rodio, ali - a ovde dolazi najvažniji obrt - i neusvajanja pravoslavlja kao elementa „imanentnog" srpskoj naciji, on se, poput svega nekolicine drugih, svrstava u Srbe i u srpstvo isključivo kao nacionalni, dakle politički i istorijski koncept, odvojen od vjere.

To je tada zapravo potpuno revolucionaran koncept: biti dio nacije, birati naciju, ali ne i njenu većinsku konfesiju. Nažalost, odbijanje ovog koncepta i integracije takvog izbora u savremenu srpsku naciju, što je proces koji je vodila i izborila sama Srpska pravoslavna crkva, istorijska je greška bez presedana. Kad je u Kraljevini SHS srpska nacija napokon izjednačena s pravoslavnom religijom - ali samo u odnosu na katolicizam, ne i na islam, naravno - to je imalo implikacije i posljedice koje su i danas jedva zamislive. Mogućnosti, odnosno neiskorišten potencijal razvitka te ideje, ostaju slijepa mrlja formiranja moderne srpske nacije.

Otud je kasniji politički i ideološki okret ka ljevici kod Kolendića sasvim logičan, upravo dijalektički. Ali njegov nacionalni izbor ostao je i tada isti kao i na početku, kad su ga u mladosti bacali iz gimnazije radi rasturanja vlastoručno pravljenog prosrpskog lista, sve do kraja njegovoga dugog života kad je kao emeritus beogradskog univerziteta primao nagrade i pratio odrastanje, razvoj i rad svoga naslijednika, sina, Antona Kolendića, takođe istoričara, ali i političara i diplomate čiji život i karijera tek zaslužuju pažnju.

Akademik i istoričar Petar Kolendić metafora je jednog ispunjenog života, akademske i naučne karijere, i u isto vrijeme jedne neostvarene ideje, novoizraslog drveta koje nije uspijelo da se razgrana. Zbog obe ove linije, naučne i identitetske, koje su označile njegov izuzetan životni put i naučni rad, Petru Kolendiću treba da damo zasluženo mesto u velikoj i brojnoj, ali nejednako predstavljenoj galeriji likova naše savremene kulturne istorije. Sada, ravno stotinu i četrdeset godina od njegovog rođenja, možda je pravi trenutak da započnemo piše P-portal

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.