Manastir Gomionica: Duhovna oaza u kojoj je Kočić učio slova

Učestvujući i sam kao dečak u svetoj molitvi, nisam skidao poglede sa fresaka i ikona, jer je svaka i sa svih strana gledala u mene. Tako se, verujem, osećao sav molitveni pitomi duboko verujući narod oko mene.

Danas verujem da taj posvećeni narod nije znao ništa ni o prošlosti Srpske pravoslavne crkve, a ni manastira Gomionice, koji je većina zvala "namastir". Ali je zato, i u bogomolji i oko nje, generacijski znao skoro i poimenično i odakle je ko.

Danas na pragu osmovekovnog jubileja, odlučih na neobičan način da ispričam istoriju manastira Gomionice, njegovog naroda, kaluđera, jeromonaha... Nije Gomionica savremenik najznačajnijeg jubileja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, ali je sa svojom crkvom i narodom sav posvećen Savi Nemanjiću, oseća se i smatra pripadnikom ne samo naroda nego i roda Nemanjića.

Ta svest održavala je i ujedinjavala srpski narod i davala mu neuništivu snagu. Kao ni Svetog Savu ni njegov svetosavski narod nisu mogli zatrti ni porobljivači ni rušitelji crkvenih svetinja, ubice sveštenstva i naroda - Turci Osmanlije, pod čijom vlašću prođe veći deo vremena od svetog jubileja - samostalnosti.

Svojim sledbenicima i nama danas, kada se mnogo starog porušilo kao pred Osmanlijama, Sveti Sava ostavio je u amanet da čuvamo svoje svetinje. Pisci i poznavaoci prošlosti crkve, njenih manastira i naroda, braniće ih opisom rušilačke prošlosti, proganjanja monaha, kaluđera - perom kao krstom.

Tako se radilo krstom, počevši od podizanja manastira. O tome u odbrani postoji i govori više narodnih priča i predanja, o kojima se mnogo i naširoko pisalo i prepisivalo. Istorijski podaci iz XVI veka pominju igumana Andriju, za koga kažu da je već 24 godine upravljao Gomionicom.

Ime ove svete bogomolje tesno je povezano s mestom njenog nastanka i podizanja, kao da su zajedno nastali, postojali i jedno drugom pripadali od najstarije svoje istorije. Ime reke Gomionice i ime manastira Gomionice dobijeni su po rudarskim gomilama, koje je sazdala vodena snaga reke, pokretanjem tzv. majdana. Tu su tucali rudu i kovali metalne poluge. Kmećani, mesto u kojem je manastir, dobilo je ime u tursko vreme, po kmetstvu turskim moćnicima u Banjaluci.

U selu Kmećanima i uz manastir nalaze se mesta sa nazivom Selišta, Kaluđerski gaj, srednjovekovna nekropola Krstište, zatim šumski i planinski Kik, u kojem postoje "zidine", "zakopine", "rupe" u koje su se kaluđeri i narod sklanjali od turskih zuluma. Te zasute zidine danas zovu "Kaluđerske kućerine".

Sa svojom verom, kaluđerima, monasima, svojom knjigom, svojim svetim stvarima manastir je nekoliko puta, napuštajući bogomolju, bežao u prečanske krajeve i čak do Arada u današnjoj Rumuniji. I sa povratkom i bez povratka odbeglih kaluđera, narod je obnavljao, čuvao to svoje sveto zdanje, da bi se oko njega i dalje okupljali Srbi istorijskih krajeva Zmijanja, Timara i Bosanske Krajine.

Snaga manastira Gomionice, ali i bližih i udaljenijih crkava, počivala je u neuništivom najstarijem duhovnom središtu. Tragajući za starim zapisima i natpisima na starim knjigama na Zmijanju, poznati istraživač crkvene problematike Krajišnik Milan Karanović našao je dva-tri. Kaže da je dva zapisao "griješni pop Bogdan" na Triodu "od ljeta 1593, vo župi Trebovo, vo selu Raglice, blizu vakufa".

Za treći zapis u manastiru Hopovo kaže da glasi: "pisa sie Mjesečnik mnogo griješni među sveštenoprezviterima Bogdan vo ljeto 1604. na Trebovu..." blizu grada Jajca. Književnik Petar Kočić, na osnovu narodnog predanja, smatrao je da je sveštenik Bogdan daleki predak stare svešteničke porodice Čulića, iz okoline Mrkonjić Grada. A Milan Karanović je u selima između izvora Pljeve i Sane, na usedlini između Lisine i Crne Gore, u grupi živih rodova našao održivo predanje da su od "plemena Mrnjavčevića", da su imali četiri sveštenička ogranka: Bubnjevići, Berići, Protići i Škaljci (jedn. Škaljak) i da se kod njih očuvalo sve doskora "na tovare knjiga" koje su pisane rukom i štampane iz štamparije Božidara Vukovića, a koji su imali mnogo neproučenih zapisa.

Karanović je kod tih porodica i starih crkvenih knjiga u manastiru Gomionici našao ostatke stare crkvene kulture i pismenosti iz vremena turske vladavine, koju su njegovali gotovo samo crkveni sveštenodelatnici, a knjige služile samo crkvenim potrebama.

Onu duhovnu snagu manastira Gomionica među sveštenicima Zmijanja, koju je uočio Milan Karanović, primetio je u turskom vojničkom imanju Timara dr Vaso Glušac. Nosilac ovdašnje snage bio je, smatra Glušac, "marljivi pisac mali pop Damjan", koji je 3. aprila 1731. godine u selu Timaru, zvanom Radišić, prepisao Srbuljski Trebnik.

On dalje kaže, da iako u njegovo vreme nije postojalo selo Timar, niti selo ni zaselak ni porodica sa imenom Radišić, na osnovu postojanja jednog starog groblja pod nazivom "Radišićevo groblje", veruje da u njemu "tu negde počiva u večnom miru i naš marljivi pisac mali pop Damjan". Glušac još kaže da je usled potrebe za prepisivanjem i velike oskudice za crkvenim knjigama, mali pop Damjan iz Timara bio jedan "od poslednjih veštaka u tom poslu".

Okolnu snagu manastira, njegovih kaluđera i naroda izrazilo je narodno predanje o zmijanjskom knezu Obradu Bosančiću, osnivaču ovog svetskog zdanja. Ako je knez Obrad bio izraz trajnog narodnog predanja o osnivaču manastira, njega su u večnosti održavali kaluđeri i obični okolni pastirski narod.

Među manastirskim monasima i kaluđerima, kojima se i danas zna ime i poreklo, istaknuto mesto zauzima "jeromonah Jovan Svetogorac, iz Bosne, od mesta Kamengrada", koji je u manastiru Gomionici primio monaštvo, a ostavio lepu uspomenu o sebi i manastiru u pravoslavnom svetu. Postojeći podaci govore da je u Trgovištu u Vlaškoj štampao Pantikostar - Cvetni triod (1648/49. godine za vreme kneginje Jelisavete, udove Mateja Besarabe).

I ljudi iz okoline manastira su zajedno sa njim ušli u istoriju. Zapisnici na manastirskim minejima iz godine 1735. o priložnicima govore da su to bili pojedinci iz okoline i banjalučke nahije. Gomionički kaluđeri u austro-turskom ratu 1737-1739. beže u slavonski manastir Pakru, a posle pet godina postaju njegovi vlasnici: Njihov povratak je oživeo manastir Gomionicu, ali ga turski razbojnici nisu ostavljali na miru.

Već oko 1741-1742. manastir i dvojicu timarskih sveštenika je Ajvaz Mehmedpaša oglobio sa hiljadu groša. Rukopisni zapisnik na gomioničkom četverojevanđelju iz sela Jošavke navodi da se 1747. godine ponovo krovom pokrila sveta obitelj manastira Gomionice.

Tih i kasnijih godina vrlo vredni i delotvorni bili su gomionički monasi i u manastiru i okolini, na "polovini" po upražnjenim okolnim parohijama, kao Nikodim u selu Javoranima 1757. i 1758, Neofit i jeromonah Stefan Banović na više strana. Jeromonah Stefan Banović iz sela Vilusa priložio je manastiru jevanđelje 1772, zvezdicu, tričelo i tepsiju 1774, dva velika mesingana svećnjaka koji su načinjeni u Veneciji 1775. godine.

Njegovom zaslugom priložena je petohlebnica 1776, a pre toga 6.000 aspri od Stare srpske crkve u Sarajevu, gde je taj vredni i pokretni monah više puta navraćao i boravio. U zgusnutom godišnjem pominjanju sledeće 1777. se govori o hadži-igumanu Silvesteru, rodom Stanivukoviću iz okoline Banjaluke.

Posle Karađorđevog ustanka i po narodnom predanju paljenja manastira, zapisani su 1811. priložnici u dvema manastirskim knjigama. Prilozi su se sastojali u novcu i materijalu: kreču i drvenoj građi koju su davala okolna sela: Tramošinja, Kmećani, Subotica, Stričići, Bujakovci, Veliko Paviće i Vilusi.

U vreme kuge od 1813. do 1816. godine u manastiru je bilo devet monaha. Turski nasilnici obesili su u Banjaluci gomioničkog kaluđera Neofita 1816. godine, što je dugo pominjano i što je zapisao u jednom služavniku crkve brvnare u Javoranima izvesni pop Danilo. Na stopi većeg krsta u manastiru urezan je natpis koji je saopštavao da ga je darovao 1836. godine Silvestar Vukosiljević iz sela Slatine kod Banjaluke.

Starešina manastira pred 1856. godinu bio je Leontije Karapetrović, a posle jeromonah Serafim Čekić, a sabrat Partenije Davidović, koji se zakaluđerio 1853. godine. Postao je manastirski starešina, a Kočić ga je često pominjao u pripovetkama. U vreme njegova upravljanja manastirska sabraća su bili Melentije Jelić, Isaije Kostić i Stevan Palačković. Za Partenijeva vremena manastir je obnovio dvorište, popravio krov, a neimari su bili Risto Stojanović i društvo Blaža Đurđevića sa 30 ljudi.

Zabeleženo je više ktitora priložnika. Unapređeni i obogaćeni manastir kupovao je i otkupljivao knjige, obnovio konak i dozidao mu sprat, podigao zvonik, kupio kuću u Banjaluci, izgradio školu u svom dvorištu.

Manastiru kao da nije smetalo što ga je u vreme bosanskog ustanka 1875. godine oglobio neki banjalučki nasilnik sa 300 dukata i što je davao trećinu spahiji Džiniću. O svemu tome posebno beleži Petar S. Ivančević, prvi gomionički učitelj, vredan nacionalni radnik, koji je, na osnovu narodnog saznanja i priča, opisao Krajinu i uzduž i popreko.

Jeromonah Kostić učinio je manastir i zemljoposednikom, a njegovih kuća bilo je u selu Zelencima.

S imovnim jačanjem u šumskom bogatstvu, ziratnom zemljištu, gajenju ribe, manastir je postao snažno duhovno središte. Sa zakaluđerivanjem sveštenika iz obližnjeg sela na Zmijanju Gerasima Kočića i polaskom njegova sina Petra Kočića u manastirsku školu, a davnije i njegova brata Ilije, manastir je ušao u tzv. "Kočića eru", po kojima će kasnije biti još prepoznatljiviji i čuveniji.

Jeromonah Gerasim obavljao je parohijske obaveze u banjalučkom selu Kolima. Od 1888. do 1915. manastirsko starešinstvo je vodio Gavrilo Stojnić iz timarskog sela Marićke. Sabraća su mu bili Gerasim Kočić, Petar S. Ivančević i mladi Ilija Kočić. U međuvremenu, po kazivanju meštana, crkva je popravljena, podignut zidani zvonik, a bakarni krov je postavljen znatno kasnije.

Kao što svaki rat nije poštedeo manastir Gomionicu i njegovo bratstvo, to ga nije mimoišlo ni ratno stanje 1941. godine. Te godine 9. decembra Nemci su na manastir izručili više od 50 bombi, koje su oštetile gornji sprat konaka. Bilo je i nekoliko ljudskih žrtava, među kojima je i poznati banjalučki profesor matematike Nikola Kozomara, rodom iz okoline manastira.

Posle tog rata Gomionica je pretvorena u ženski manastir. Godine 1953. stavljena je pod zaštitu države. U razdoblju 1971-1976, nakon velikog zemljotresa koji je zadesio Banjaluku i njenu okolinu 1969. godine, obavljena je potpuna konzervacija i rekonstrukcija starog manastirskog kompleksa.

U savremenoj manastirskoj istoriji i među njegovim obnoviteljima i uređivačima su prvi posleratni banjalučki vladika Vasilije Kostić i vladika zatvorenik u manastirskom konaku Varnava Rosić. Danas njihovo delo i delo svih njihovih prethodnika čuva i uređuje banjalučki vladika Jefrem, rodom iz timarskog kraja.

Sama Gomionica je i danas, osam vekova posle osamostaljenja Srpske pravoslavne crkve u doba Svetog Save Nemanjića, jedan od njenih čvrstih stubova i snažne duhovnosti, koja pruža nadu verujećem srpskom narodu.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.