Pioniri srpske artiljerije

On je svakako bio gorostasni vojskovođa i ratnik, međutim mnogi zanemaruju njegovu ozbiljnu državničku dimenziju koja nekako ostade u sjenci voždovog vojničkog genija. Ovaj pregalac i vizionar imao je jasan plan kako da ustanak ne završi kao jedna od mnogih prethodnih buna.

Svjestan male snage, koju je činilo oko 400.000 žitelja Šumadije, naspram Turske carevine sa oko 30 miliona stanovnika, Karađorđe namjerava pobuniti sve srpske krajeve, a konačno i sve hrišćane pod Turcima. Istovremeno on šalje emisare moćnim carevima u Petrograd, Beč i Pariz, tražeći pomoć i podršku za srpski ustanak, nudeći im vojno savezništvo. Vožd visoko uzdignu ideju slobodne srpske države i namjeri joj što prije udariti jake temelje. Međutim, kako za valjanu upravu, sudstvo, školstvo i druge institucije ne imade stručnih domaćih sinova, uputi poziv školovanim Srbima i raznim vještacima iz prijeka, neophodnim za vojne i upravne poslove. Prve velike pobjede ustanika snažno odjeknuše svud tamo gdje žive Srbi, izazivajući  ogromno oduševljenje i njihovu spremnost da pomognu: oružjem u ruci, prilogom ili na bilo koji način. Uskoro dosta školovanih i stručnih ljudi, na čelu sa ostarjelim Dositejem Obradovićem, dođe u Srbiju.

Oskudica u topovima

Naravno da su vojni poslovi bili u prvom planu, a kao goruće pitanje nametnula se nabavka oružja i municije, jer bez dobro uređene i naoružane vojske otpor brojčano nadmoćnoj turskoj sili, koja po pravilu napada sa tri strane odjednom, bio bi nemoguć.  Austrija, kao jedina susjedna država, zbog obzira prema Turskoj držala je zabranu dostave ratnog materijala pobunjenim Srbima. Ta blokada je ipak bila porozna zbog podmitljivih graničnih oficira, za šta su se pobrinuli srpski rodoljubi preko Save i Dunava, a podosta oružja stizalo je i iz Rusije. Oskudijevalo se u topovima, jer njihova nabavka i transport bijaše skopčan sa raznim preprekama. Zato Karađorđe u prvim danima ustanka koristi i čuvene trešnjeve topove, koji su, istini za volju, imali skroman bojevi efekat, ali su podizali moral vojsci, te služili za signale jedinicama oko bojnog polja. Dio artiljerije ustanici zadobiše i kao ratni plijen, ali sve je to bilo nedovoljno i epizodnog karaktera. To su većinom bila od Turaka “bataljena” oruđa, zabijanjem klinova u falje ili teški tvrđavski topovi, neupotrebljivi za vojsku u stalnom pokretu, koja je osvitala gdje nije omrknula. Samo pri zauzimanju Beograda Srbima padoše u ruke 253 topa raznih kalibara (u funtama), od kojih je na lafetima bilo samo tridesetak, a upotrebljivo 15–20 njih. Povrh svega, vožd nije imao svojih ljudi vičnih tom oružju. Jedan od prvih Srba koji priskoči u ovoj nevolji bio je Zemunac Jovan Petrović, zvani Jovan Kovač, koji vremenom posta najčuveniji kovač u srpskoj istoriji, pored onog epskog Novaka Kovača, što iskova sablju Kraljeviću Marku.

Kako je odranije imao dozvolu za prelazak na “tursku” stranu radi paljenja ćumurana za svoju kovačnicu, ne bješe sumnjiv. Ali kad poče duže izbivati radeći oko srpskih topova, dođe pod udar austrijskih vlasti. Ispočetka je okivao i utezao pomenute trešnjeve topove, kojim bi tokom dejstva prskali obruči. Nekom prilikom Jovan okova jedan “trešnjevac”, a zbog neke sumnje on sjede na top i naredi paljbu. Na sreću top izdrža jer je Kovač rizikovao ne samo ponos, već i živu glavu. Vožd ga očinski ukori, podvlačeći njegovu veliku važnost za srpsku vojsku. Sa rutinom čovjeka koji zna šta radi bio je skoro nezamjenljiv u reparaciji i lafetiranju topova. Kao čovjek praktičnog duha proniknu i u tajne složenog livačkog zanata, pa  1807. izli i svoj prvi top.

Karađorđe je visoko cijenio ovog valjanog rodoljuba, pa mu tako 26. juna 1810. piše: “Ja priznajem i pohvaljujem trude vaše k narodu pokazate. Ne zaboravljam ni na Mišaru 1806. što ste zadužili zanatom vašim. Vi ste tako našem narodu velika blagodejanija učinili, na koje ja i potomci naši večno vam blagodariti budemo”.

Nije to rečeno tek onako, jer je Jovan Kovač mnogo doprinio pokretanju arsenala i topolivnice u Beogradu 1807, koja bijaše u Donjem gradu, zapadno od kule Nebojše. Uz barutane u Stragarima, Valjevu i Manasiji, topolivnica ustaničkoj državi znatno podiže ugled i donese određenu oružanu nezavisnost. O njenoj važnosti rječito govori i bilješka sekretara Sovjeta Stefana Filipovića da je 1808. iz državne kase livcima topova mjesečno isplaćivano od 130 do 150 groša, dok je recimo ministrima i Karađorđu određen trošak od 80 do 100 groša (vožd je odbijao da prima taj novac iz narodne blagajne). U topolivnici se od 1808. liju topovske cijevi i đulad, a naredne 1809. završavao se svakog trećeg dana po jedan brdski “hajduk top”. Sve je to omogućilo voždu da formira posebne elitne jedinice (regulaše) opremljene artiljerijom, koje obuči i ustroji ruski oficir Ilija Novokrešćeni. “Krajem 1812. ta trupa je imala oko 200 brdskih topova i 4300 vojnika koji su primali po 15 groša na dan”, bilježi hroničar ustanka Arsenijević - Batalaka.

Više od kovača

Veliki doprinos u radu arsenala i topolivnice, pored Jovana Petrovića Kovača, dali su Novosađanin Pavle Popović, Miroslav Petković iz Vršca, Jovan Fogaraš i Jovan Bota iz Erdelja, Manojlo Milosavljević, te livci iz Luganska Kozma Kalinjin i Grigorij Poljakov, sa tehničkim majorom Lavrovom, koje voždu uputi ruska Moldavska armija. Konačno, tu je svoje originalne demontažne topove lio i Tomo Milinović, o kojem će kasije biti više riječi. Ali prvo da kažemo nešto o pioniru tog posla i nesvakidašnjoj ličnosti Jovanu Kovaču Petroviću.

Jovan Petrović je rođen u selu Svojnovu kod Paraćina 1772, prije ravno 250 godina. Kad mu je umro otac, a majka se preudala, on sa šesnaest godina pređe u Austriju i uključi se u frajkor Mihaljevića. Za Kočine krajine iskaza se velikom hrabrošću kad zadobi dvije rane i zlatnu medalju za hrabrost u akciji spasavanja kapetana Radiča Petrovića. U frajkoru je učio kovački zanat kod vojnih majstora, a potom osam godina provede u zemunskoj kovačnici Anđelka Georgijevića, gdje steče majstorsko zvanje. Tako marta 1798. otvori u Zemunu vlastitu kovačku radnju, a u odobrenju magistrata stoji da je “dobra vladanja, vredan i vešt”. Kao protivuslugu za opravku fijakera, vojni sudija iz Mitrovice isposlova mu dozvolu Magistrata za izradu složenih kovačkih radova, koja je davana samo njemačkim majstorima. Jovan Petrović bio je mnogo više od uspješnog kovača, svojim znanjem i pameću mogao je lako postati inženjer i intelektualac da je bilo škola. Bio je osvjedočeni ljubitelj “prosvještenija” i dobrotvor prosvjetnog rada, pretplatnik mnogih časopisa i vlasnik znatne kućne biblioteke. Govorio je njemački i turski jezik i bio poznanik najumnijih Srba tog vremena. Poslije propasti ustanka 1813. i Milošu Velikom je činio razne kovačke i druge usluge (pravio krstove i crkvena zvona). Godine 1822. član je Komisije za popis srpskih srednjovjekovnih spomenika. Zvanični srpski grb s velikim krstom i ocilima na crvenom polju iskovao je 1830. i poklonio za Knežev konak u čast dobijanja autonomije (hatišerifa). Za taj rad odbi primiti novčanu nagradu, kazavši da nema veće nagrade nego što mu je “Svevišnji dopustio da tu čast doživi”. Iste godine je okovao i uležištio zvona na Sabornoj crkvi, koja su tada po prvi put zazvonila poslije trovjekovne zabrane, a to bijaše znak da je i Turcima “odzvonilo” u Srbiji. “Franc Prvi” je 1831. bio prvi parobrod koji pristade u Zemunu, ali sa kvarom na mašini. Od svih majstora Zemuna, jedini kadar da otkloni kvar bio je Jovan Kovač. Kad parnu mašinu dovede u red, kapetan mu ponudi novac ili trajnu besplatnu kartu, on sve odbi i s njima otplovi samo do Novog Sada da provjeri rad mašine. Drugi put iz zahvalnosti za uslugu vodiča, a posebno za poklone njihovom muzeju u vidu narodnih rukotvorina, njemački naučnici iz Berlina ga uvrstiše među članove tamošnjeg muzeja.

Iskustvo srčanog ratnika

Kao što rekosmo, slijedi i nekoliko riječi o Jovanovom vršnjaku, velikom patrioti i tehničkom znalcu Tomu Milinoviću. Rođen je po nekima iste 1772. u selu Morinju kod Risna u Boki. Sin je Đura, a unuk popa Cvija Milinovića, majka Andrijana bješe mu od Zlokovića iz Bijele. Već sa 16 godina kao “pikolo” zaplovi na jedrenjaku. Ploveći u razne luke i države, sa velikom radoznalošću zanimao se za brodogradnju i brodsku artiljeriju. Pažljivo je osmatrao, pitao i bilježio, učeći usput i pet-šest stranih jezika. Za deset godina dogura do kapetana broda i steče nešto gotovine, pa započe trgovinu u Trstu.  Izbijanjem Prvog srpskog ustanka, kao gorljiv srpski patriota, zajedno sa tršćanskim trgovcima Srbima prikuplja i šalje novčanu pomoć Karađorđu, sa kojim odmah uspostavlja vezu radi nekih povjerljivih poslova. Tu upoznaje i Dositeja Obradovića, koji se u ljeto 1807. na voždov poziv uputio u Srbiju. Dvije godine kasnije i Tomo učini isto, ne ­bi li služio Srbiji i srpskom rodu, još bolje i korisnije.

U Beograd je došao sa suprugom Marijetom i sinom Đorđem. Njegovo iskustvo bijaše dragocjeno, pa ubrzo pokaza veliku umješnost oko topova, ali i hrabrost srčanog ratnika. Vožd brzo procijeni njegove kvalitete i postavi ga za artiljerijskog vojvodu i savjetnika, a kao visoko povjerljivom dade mu i komandu nad svojom gardom. U predahu borbi daroviti Tomo se bavi preradom i livenjem topova, može se reći da je bio pionir u stvaranju lake brdske artiljerije pogodne za brzo prenošenje. Po svojim domišljatim rješenjima izlio je dva topa - čudo tehnike, koji su bili kruna njegovog rada. Za nekoliko minuta mogli su se rasklopiti u pet dijelova teških do 35 kg, što ih je činilo lako prenosivim. Pored toga Tomo komanduje artiljerijom u mnogim bitkama i vještim i brzim premiještanjem oruđa, uz preciznu vatru, daje nemjerljiv doprinos pobjedama. Nakon propasti ustanka vraća se u Trst, a 1815. na Karađorđev poziv dolazi u Rusiju, gdje će u gradu Akermanu živjeti baveći se vinogradarstvom. Tu će i umrijeti, čekajući priliku da se naseli u voljenu Srbiju. Iza njega su u rukopisu ostale dvije knjige sjećanja, koje su objavljene 1847. zalaganjem Sima Milutinovića Sarajlije.

Čim se malo udubimo u našu burnu prošlost, srećemo stotine i hiljade ovakvih znanih i neznanih velikih ljudi, koji nas zadužiše svojim patriotskim djelom. Bez njih istorijski put, a tako i sadašnjost našeg naroda, nesumnjivo bi bili mnogo manje povoljni.

“Raketle” 

Početkom 1806. boraveći u Beču prota Mateja Nenadović je kupio “hiljadu raketli velikih” napravljenih u Saksoniji. Iste godine Srbi su sa njima zgromili tursku posadu u Šapcu. Inače ta 1806. se u vojnoj istoriji bilježi kao početak upotrebe raketnog oružja, ali na tlu Francuske (Šabac se ne pominje). Ustanici su bili zadivljeni učinkom raketa, pa im Srbin Marko Dabić, trgovac iz Saksonije, nabavi planove za izradu, ali mu ih zaplijeniše Austrijanci. U srpskom arsenalu ih ipak počeše praviti 1812. U metalni cilindar sa đuletom punjeno je gorivo od miješane šalitre, sumpora i ćumura. Raketa se palila fitiljem sa motke na drvenom tronošcu. Domet je bio nevjerovatan - čak preko kilometar, ali preciznost mala.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.