Kako je kralj Milutin sazidao temelje moćne Srbije

Namjernika sa naših strana posebno bi fascinirao veliki broj mladih ljudi, moderno odjevenih, koji smjerno u dubokoj pobožnosti prilaze svetinji. U tamošnjoj vjerskoj i drugoj literaturi kralj Milutin Nemanjić se navodi kao spasilac Balkana od pokatoličavanja, zaštitnik grada Sofije i kao tvorac pravoslavne unije u odbrani od Turaka. Ovdje dolazimo do jednog apsurda da naši susjedi više poštuju srpskog kralja i bolje poznaju njegovo žitije od nas samih. Ne postoji jednostavan odgovor zašto je to tako. Između ostalog i zato što jedan broj Srba, koji često nekritički glorifikuje zapadnu kulturu i tradiciju, potpuno ignoriše vlastitu baštinu i duhovne vrijednosti, jer, zaboga, koga u Evropi kojoj streme zanimaju te balkanske priče, koje su ionako tek zanimacija lokalnih zadrtih nacionalista?! I stvarno, dokle ćemo bagatelisati sve ono što je suštinski elemenat našeg nacionalnog identiteta? Ovo pitanje posebno dobija na značaju u vremenu poplave pseudonaučnih radova, kojima se u javnost plasiraju razni istorijski falsifikati. Pa tako čujemo da je naše kulturno-istorijsko nasljeđe na Kosovu i Metohiji ustvari albansko ili, u najmanju ruku, vizantijsko! Ili, kad se u pravoslavnim hramovima širom Makedonije na freskama prepravljaju imena srpskih vladara, svetitelja i ktitora.

Kralj Milutin rodio se oko 1253. godine kao drugi sin kralja Uroša I i kraljice Jelene Anžujske, a upokojio se u Gospodu 29. oktobra 1321. godine, prije ravno 700 godina. Bio je srpski kralj od 1282. do 1321. godine, a na presto je došao poslije sabora u Deževi. Tada je vlastela njegovog starijeg brata, kralja Dragutina, oglasila nesposobnim za vođenje države, poslije jedne povrede u lovu, kada je postao skoro nepokretan. Dragutinu je prepuštena uprava nad sjevernim oblastima (Srem, Mačva i sjeverni dijelovi Bosne). Milutin preuzima vlast u vrijeme kada Mihailo VIII Paleolog, car Vizantije, podliježe uticaju Svete stolice i potpisuje ugovor o crkvenoj uniji, vršeći pritisak na susjedne pravoslavne zemlje i svetogorske monahe da učine isto. Srpski arhiepiskop Danilo II o tome je zapisao: “Ovaj hulni car, đavolom nagovaran, odvoji se od vjere pravoslavne i uze vjeru latinsku.”

Početna osvajanja

Kao vjerni sin i zaštitnik pravoslavne crkve, kralj Milutin odluči da se tome suprotstavi, a kako je i od ranije namjeravao da vizantijske oblasti naseljene Slovenima priključi srpskoj državi, on ubrzo s vojskom udari na Vizantiju. U energičnom prodoru zauze Gornji i Donji Polog, Ovče polje, Pijenac i Skoplje, gdje će kasnije prenijeti i svoju prestonicu. Car Mihailo pokuša, uz pomoć Turaka i Tatara, povratiti izgubljene oblasti, ali ga smrt u tome spriječi. Isto je bez puno uspjeha pokušavao i njegov nasljednik, car Andronik II. U međuvremenu, 1285. Milutin, pomognut vojskom brata Dragutina, potuče bugarske knezove Drmana i Kudelina, koji su ugrožavali sjevernu granicu zemlje i njihove oblasti (Braničevo) priključi Srbiji. Potom pokori i bugarskog kneza Šišmana, pretvorivši ga u svog vazala. Tad na njega zavojšti tatarski kan Nagoj sa silnom vojskom. Pritiješnjen, nekako isposlova mir, uz obavezu da sina Stefana pošalje kao taoca Nagoju. Čim je otklonio tu opasnost, vrati se prečim poslovima na jugu i 1292, uz bratovu podršku, Milutin potuče slavnog vizantijskog vojskovođu Mihaila Glavasa. Prodrijevši sve do Svete gore, zauze Strumicu, Serez, Kvalu, Dabar, Kičevo i Drač, te siđe čak do ravnica Tesalije. Ova kampanja okonča se tek mirom 1301, kada mu nevoljni car Andronik većinu osvojenih oblasti dade u miraz uz ruku svoje kćeri Simonide (Simonis).

Sljedeću deceniju obilježiće njegovi napori da učvrsti i ojača državu, uzimajući sve konce u svoje ruke. Tada dođe i do ozbiljnih sukoba sa bratom Dragutinom, posebno oko nasljeđa prestola. Ipak na kraju, uz posredovanje crkve, braća se izmiriše u korist Dragutinovog sina Vladislava, mada je to poslije pogaženo. Potom svom tastu Androniku čak tri puta šalje u pomoć jake snage pod komandom vojvode Jovana Grebostreka, prvo protiv katalonske kompanije, a potom i Turaka, a 1314. sin Stefan (Dečanski) diže pobunu protiv oca, koju Milutin uguši i naredi da se sin izdajnik oslijepi i progna u Carigrad. Osljepljivanje je samo ovlaš učinjeno, mada se ne zna tačno čijom zaslugom. Nikad miran, nakon bratove smrti, morao se za njegove sjeverne oblasti boriti sa ugarskim kraljem Karlom Robertom.

Kralj Milutin, punim naslovom “Stefan Uroš milošću Božjom kralj samodržac svih srpskih zemalja i pomorskih”, bio je dinamična ličnost, vladar čvrste ruke i jake volje, koji je Srbiju etablirao kao značajnu evropsku državu i apsolutno najjaču zemlju na Balkanu. Nastojeći da njene interese saobrazi sa opštim tokovima tog vremena, instinktom rođenog državnika, budno je pratio političke odnose u okruženju, ali i cijeloj Evropi. Razbijao je saveze protiv Srbije stvarajući kontrasaveze, uvijek držeći ruku na dršci mača, spreman da se kao lav baci na neprijatelja. Diplomatske je poslanike slao čak do Francuske, Egipta i Zlatne horde. U njegovo vrijeme trgovina i rudarstvo su u punoj ekspanziji, što donosi velike prihode koji su bili uslov za stvaranje jake plaćeničke vojske, ali i opšti napredak države. Iako nas toliki vijekovi dijele od njegovog vremena, neke stvari se nisu bogzna promijenile. U to vrijeme rimske pape, posebno Nikola III, Kliment V i Jovan XXII, vrše neprestani pritisak na njega da prihvati katoličanstvo. Uz razne klevete i spletke protiv njega dižu i katoličku koaliciju Ugara, Hrvata, Dubrovnika i Arbanasa, pa čak pozivaju i vladare Češke, Njemačke, Poljske i Koruške da se pridruže borbi protiv “raškog nevjernika”.

Odnosi s Bosnom

Cilj je bio da ga konačno vide poraženog kako kleči i papi ljubi prsten i nogu kao pokoran katolik. U jednom trenutku, pritjeran uza zid, 1307. obećava papi Klimentu da će prihvatiti katoličku vjeru, ali su kasniji događaji potvrdili da je to bio samo taktički potez. Ostajući čvrst bedem pravoslavlja, sigurnom rukom smjelo je kormilario državnim brodom kroz opasne hridi istorije. Njegova država, zajedno sa Dragutinovim oblastima, protezala se od rijeka Vrbasa na zapadu, Save i Dunava na sjeveru do Prilepa na jugoistoku i uz jadransku obalu od Omiša do samog Drača. Između tih oblasti, okružena sa tri strane srpskom državom, nalazila se bosanska državica, na čijem je čelu tada bio ban Stefan Prvi Kotromanić, zet kralja Dragutina, oženjen njegovom kćerkom Jelisavetom. Nemanjići inače nisu imali teritorijalne aspiracije prema zapadu, držali su dobre odnose sa Bosnom i njenim vladarima, koji su i sami bili Srbi i tako se osjećali. Kako to znamo? Pa govorili su srpskim jezikom, pisali srpskim pismom (Povelja Kulina bana), uzimali su srpsko vladarsko ime Stefan, krunisali se i miropomazivali na grobu Svetog Save u Mileševi, mada su, izloženi velikim pritiscima Rima, lavirali između istočne, zapadne i crkve bosanske.

Na kraju su, zbog krvnih veza sa Nemanjićima, pretendovali i na njihov presto (Tvrtko). Oni što su bili protiv spomenika Nemanji, prvi će se narogušiti na ove “velikosrpske” tvrdnje, uprkos činjenici da su relevantni zapadni izvori, uključujući i samog Benjamina Kalaja, utvrdili da su Bosna i Hercegovina srpske zemlje. Milutinovu epohu karakteriše snažan napredak Srbije na svim poljima, otvaraju se rudnici, kuje se novac, preduzima se velika graditeljska aktivnost, što je pratio razvoj umjetnosti, slikarstva (Astrapa Mihailo i Evtihije), književnosti (Teodosije i Domentijan), prevode se i prepisuju knjige, obrazuju se sveštenici i monasi, razvijaju se lijepi zanati.

Trgovina cvjeta, šire se izvozno-uvozni poslovi, postavljena je osnova zakonodavstva i državne uprave. Uz sve to, značajno je uvećana vojno-politička moć i opšti ugled države. Na dvoru je uveden vizantijski protokol i raskoš, Andronikov mirovni pregovarač Teodor Metohit je zabilježio o Milutinu: “... oko tijela je imao mnogo nakita od skupocjenog kamena i bisera, koliko god je moglo da stane i sav je treptao u zlatu”.

Takva država je bila snažna osnova na kojoj će se razviti moćno srpsko carstvo, kada na istorijsku scenu stupi njegov unuk Dušan Silni, državnik i vojnik, kadar slijediti i ovaplotiti Milutinovu viziju Srbije. Za svoje, bez sumnje, veliko državno djelo Milutin je imao snažnu podršku i oslonac u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i to nije došlo samo od sebe. Osim što je bio zaštitnik vjere pravoslavne, on je bio nenadmašni graditelj hramova, njihov veliki dobrotvor. Pa tako i crkvena organizacija doživi svoj uspon, broj eparhija bi podignut na ukupno 16. Za 40 godina vladanja sagradio je i obnovio isto toliko crkava i manastira, više od svih Nemanjića zajedno.

“Bio je nezasiti zidatelj božanskih crkava”, zapisao je srpski arhiepiskop Danilo II, njegov biograf.

“Raduj se sveti kralju Milutine, graditelju neba na zemlji”, riječi su akatista, njemu posvećenog.

Zadužbine velikog Svetog kralja su posijane širom prostora gdje žive Srbi, ali i po dalekim stranim zemljama. Od manastira Krupe u Dalmaciji, Moštanice pod Kozarom i trebinjskog Tvrdoša, do čak četiri hiljade kilometara udaljene crkve Svetog Stefana na Sinajskoj gori i manastira Svetih arhanđela u Jerusalimu. U Hilandaru zida crkvu i doziđuje bedeme, gradi po Svetoj gori i širom Vizantije. Ktitor je manastira Svetog Jovana u Carigradu, uz koji gradi i bolnicu za uboge i siromašne. U Solunu podiže crkve Svete trojice, Svetog Nikole (crkva siročadi) i Svetog Georgija, koja je danas muzej (Agios Lerios). U samoj Srbiji treba posebno istaći bisere njegovog graditeljstva - Gračanicu, Bogorodicu Ljevišku, Banjsku i Nagoričane. Pomagao je čak i katoličke samostane, zadužbinu svoje majke Jelene, a crkvi Svetog Nikole u Bariju darivao je srebrni ikonostas. U tamošnjim analima on se pominje kao Kralj Srbije, Duklje, Albanije, Bugarske i zemalja od Jadranskog mora do Dunava.

Da ništa drugo nije učinio do ovih graditeljskih poduhvata, bilo bi dovoljno da u srpskoj istoriji bude upisan zlatnim slovima.

“Državni” brakovi

Kralj Milutin se ženio pet puta i svi su ti brakovi bili motivisani isključivo državnim razlozima, bez puno razmišljanja ih je sklapao i raskidao, kako su viši interesi nalagali. Prva žena mu je bila Srpkinja, plemenitog roda, nepoznatog imena. Zatim se oženio kćerkom njegovog saveznika, tesalskog sevastokratora Jovana Anđela, koju je ubrzo vratio ocu. Potom sklapa brak sa Jelisavetom, ugarskom sestrom kralja Vladislava V i svastikom svog brata kralja Dragutina. Od nje se razvodi da bi uzeo Anu, kćerku bugarskog cara Terterija. Na kraju taj brak je poništen, da bi se konačno vjenčao sa maloljetnom vizantijskom princezom Simonidom. U međuvremenu je odbio udovicu bugarskog cara Samuila, koja mu je nudila ruku i carsku krunu. Iz tih brakova Milutin je imao dva sina - Konstantina i Stefana (Dečanskog) i tri kćeri.

Mnogi njegovi kritičari oštro mu zamjeraju ovakav odnos prema braku, kao i surovo kažnjavanje sina Stefana, te oružane sukobe sa bratom. Međutim, istorija nas uči da su moćne države stvarali ljudi koji nisu bili baš previše obzirni i sentimentalni, posebno u to vrijeme, kada su brutalne kazne bile svakodnevica (za sitnu krađu odsijecala se ruka). Savremeni “mudraci” vrlo često zanemaruju princip hronotopa, po kojem se daleki istorijski događaji ne mogu mjeriti ovovremenim aršinima. Milutin je kao vladar možda bio i veći od države koju je stvorio, trebalo je da padne da bi to potvrdili događaji koji će uslijediti. Veliki Sveti srpski kralj napustio je ovozemaljski život i svoju dušu predao Gospodu prije tačno sedam vijekova, 29. oktobra 1321. godine u starom dvoru u Nerodimlju. Sahranjen je manastiru Banjska, koji je ranije odredio za svoje vječno počivalište.

Nedugo potom obznanjeno je da njegove netruležne mošti imaju čudotvorne celebne moći, pa ga je srpska crkva tek dvije godine od upokojenja kanonizovala za svetitelja, koji se kao Sveti kralj proslavlja 12. novembra. Najezda Turaka ni u grobu mu nije dala mira, pa su  monasi, u strahu od skrnavljenja, pred kosovsku bitku mošti prenijeli u Trepču, a odatle ih je sa istim razlogom 1460. mitropolit Siluan prenio u Bugarsku. Eto, tu smo i počeli ovu priču o jednom od najvećih srpskih vladara, kojeg poštuju širom pravoslavlja, a u vizantijskim hronikama samo se uz njegovo ime riječ kralj piše velikim slovom K.

Parče odežde u Brčkom

U sofijskoj crkvi Svete Nedelje svake godine, uoči praznika Svetog kralja, 29. oktobra, vrši se zamjena odežde na moštima svetitelja. Tom činu je 2017. godine prisustvovala grupa vjernika iz Brčkog, uz blagoslov vladike Fotija. Običaj je da se zamijenjene odežde daruju nekom hramu, a parčići svečeve košulje podijele prisutnim vjernicima. Ovom prilikom Bugarska jerarhija je donijela odluku da, tada zamijenjenu odeždu, ustupi hramu Hrista Spasitelja u Brčkom, kako bi bila izložena prvi put u našim krajevima, na duhovno okrepljenje ovdašnjim vjernicima.

Oblasti u sastavu Srbije

Iz današnje Bosne i Hercegovine u Milutinovoj i Dragutinovoj Srbiji bi se našle i oblasti oko sadašnjih gradova: Banjaluke, Srpca, Čelinca, Prnjavora, Dervente, Doboja, Modriče, Brčkog, Šamca, Gradačca, Srebrenika, Tuzle, Ugljevika, Bijeljine, Zvornika, Trebinja, Bileće, Nevesinja, Kalinovika, Gacka, Konjica, Jablanice, Mostara, Stoca, Čapljine, Širokog Brijega, Čitluka, Stona, Cavtata, Ploča, Gradca, Makarske, te ostrvo Mljet i poluostrvo Pelješac.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.