Kvebek ni(je) država

Od kada je britanski parlament 1867. godine donio Ustavni zakon o formiranju Dominiona Kanade (Britanska Sjeverna Amerika) postojao je latentni sukob kanadskih Engleza i Francuza u vezi sa oblikom društvenog uređenja, nivoa nadležnosti i suvereniteta te sjevernoameričke države. Zakon je predviđao uniju (konfederaciju) tadašnjih kolonija Britanske Sjeverne Amerike, u okviru savezne države, sa parlamentarnim sistemom po uzoru na sistem Velike Britanije. U sastav Dominiona ušle su kolonije Nova Škotska, Nju Bransvik i provincija Kanada, koju su činili Ontario i Kvebek, u kojem su za razliku od ostalih provincija pretežno živjeli Francuzi.

Tokom gotovo 158 godina duge istorije Kanade, trajalo je sučeljavanje kanadskih Engleza, koji su težili centralizovanoj vladi i Francuza Kvebeka, koji su željeli visoku autonomiju pa u krajnjem slučaju i samostalnost. Ponekad sa uzavrelim tenzijama, a ponekad u stanju pritajenih prijetnji i sučeljavanja ta dva koncepta presudno su uticala na razvoj kanadskog federalizma. Postojala je stalna sumnja frankofonskog Kvebeka da Britanci žele unitarnu državu u kojoj će se izvršiti asimilacija kanadskih Francuza.

Ignorisanje

Višegodišnjim zanemarivanjem zahtjeva i stavljanjem pod tepih ključnih zahtjeva kojim bi se jačao suverenitet Kvebeka federalna vlada je otvorila širok prostor za jačanje snažnog separatističkog pokreta u provinciji. Kao produkt stalnih nesuglasica i uvjerenja da nacionalni interesi provincije nisu na pravi način artikulisani 1968. godine formira se (Parti Québécois) Kvebečka stranka (PQ). Sa svojim programskim ciljevima o nacionalnom suverenitetu i zaštiti francusko-kvebečkog identiteta provincije, kao i labavom ekonomskom savezu sa ostatkom Kanade smatralo se da će uticaj stranke biti zanemarljiv. Međutim, na pokrajinskim izborima 1976. godine PQ ostvaruje uvjerljivu pobjedu (41,37%), formira vladu i shodno svojim programskim ciljevima aktuelizuje pitanje nezavisnosti provincije.

Toplo-hladni odnosi dva koncepta kulminirali su održavanjem referenduma o nezavisnosti Kvebeka 1980. godine. Na referendumu vlada Kvebeka je tražila mandat za pregovore o sporazumu o suverenitetu i pridruživanju sa saveznom vladom Kanade.  Iako neuspješan i osporavan od ostatka Kanade (40,44% glasalo za) referendum je uozbiljio sve aktere na političkoj sceni. Tadašnji premijer Kanade Pjer Trudo (otac donedavnog premijera Džastina) pokrenuo je široku debatu o budućnosti kanadske federacije. On je zajedno sa premijerima kanadskih provincija i teritorija pokušao da kroz ustavnu reformu dugoročno definiše odnose unutar federacije. Novi ustav je trebalo da napravi balans između ustupaka težnjama ka autonomiji pokrajina i sumnji da bi dalje rastakanje ovlašćenja centralne vlade moglo dovesti pod znak pitanja koherentnost cijele države. Rezultat takvih strahovanja doveo je tada do značajnih ustupaka, među kojima je i prijedlog redukcije i ukidanja ovlašćenja britanskog parlamenta kod ustavnih reformi Kanade. Međutim, to za provinciju nije bilo dovoljno i Kvebek nije prihvatio ustavne promjene, jer ih je smatrao kozmetičkim, a ne suštinskim.

Neuspješni pregovori

Kao odgovor na ignorisanje zahtjeva koji su stizali iz Kvebeka parlament pokrajine je krajem osamdesetih godina prošlog vijeka donio Povelju francuskog jezika, kojom se francuski jezik određuje kao jedini zvanični jezik Kvebeka. Vrhovni sud zemlje odbacio je povelju kao neustavnu što je dramatično pogoršalo odnose između federalne vlade i provincije. Zaoštravanju odnosa doprinosi i politika otvorenosti Kanade prema imigraciji, ne zbog broja imigranata već njihove nacionalne strukture. Nemogućnost da provincija kontroliše priliv imigranata koji nisu bili iz zemalja Frankofonije rađala je sumnju da će se mimo volje Kvebečana promijeniti nacionalna pa i socijalna struktura provincije. To je za zagovornike nezavisnosti bio znak da centralna vlada, koja je nadležna za imigracionu politiku želi da Francuzi u Kvebeku budu manjina. Na tragu tih strahovanja u nastojanju da se smanje tenzije postignut je sporazum o imigracionim ovlašćenjima kojim su date određene garancije na srazmjeran priliv frankofanskih imigranata u Kvebek.

U federalnoj vladi je postojala permanentna bojazan da će proces osamostaljivanja Kvebeka krenuti nezaustavljivo neželjenim tokom te su zajedno sa svim ostalim vladama pokrajina i teritorija vodili raspravu o tome šta je dozvoljeni nivo ustupaka, odnosno koja je krajnja linija do koje se može ići u decentralizaciji zemlje. Na pregovorima na jezeru Mič 1987. godine  Kvebečani iznose plan asimetričnog federalizma sa pet ključnih zahtjeva. Oni traže promjene u postupku izmjena ustava, smanjenje nadležnosti federalnog parlamenta, posebno u sektoru finansija, veće učešće provincija u imenovanju sudija Vrhovnog suda i Senata, kao i veća ovlašćenja provincija kod vođenja imigracione politike. Zanimljivo je da sporazum  ne prihvataju parlamenti u provincijama Manitoba i Njufaundlend, gdje uglavnom živi domorodačko stanovništvo. Za njih je poseban status Kvebeka u multikulturnoj Kanadi bio je neprihvatljiv, jer su smatrali da to dovodi u pitanje poziciju svih ostalih, a posebno domorodaca "prvih stanovnika Kanade".

Referendum upozorenja

Krah tih pregovora osnažuje težnje ka samostalnosti Kvebeka te se i pored negativnog stava Vrhovnog suda 1995. održava novi referendum. Premijer Kvebeka Žak Parizo, tvrdi zastupnik suverenosti provincije i čelnik Kvebečke stranke, raspisao je referendum za 30. oktobar te godine. Može se reći da je referendum bio tačka preokreta, jer se i pored nastojanja federalnih vlasti da ga ospore i minimizira njegov značaj, za nezavisnost se izjasnilo 49,42 odsto stanovnika provincije koji su izašli na glasanje. Bez obzira na formalni neuspjeh referenduma bio je to alarm za cijelu Kanadu. Svima je bilo jasno da se pitanje federalizma i suverenosti provincije mora riješiti bez odlaganja. Mnogi su tada smatrali da je mala razlika, između onih koji su bili za samostalnost i onih koji su bili protiv, bio priželjkivan rezultat za obje strane. Kanada je zadržala cjelovitost, a provincija je bila na putu da dobije gotovo sve što je tražila, osim same nezavisnosti. Da je to tako potvrdio je kasniji tok događaja i razvoj kanadskog federalizma ili asimetričnog federalizma kako vole da kažu u Kvebeku.

Kvebek sa svojim resursima i veličinom čini skoro petinu kanadske privrede i bez obzira na težnje ka samostalnosti ni najveći zagovornici nezavisnosti provincije nisu bili spremni da se u potpunosti odreknu ekonomskih potencijala koje pruža kanadska država. Pregovori o ustupcima koji se mogu dati provinciji bili su koliko nužni toliko i teški. Vlada Kvebeka danas kontroliše političke procese, tokove novca, poresku, obrazovnu, kulturnu i imigracionu politiku, a francuski je jedini zvanični jezik provincije. Kanada ima zajednički PDV na federalnom nivou koji iznosi pet odsto i PDV koji određuje svaka provincija i teritorija prema svojim potrebama. Visina PDV u Kvebeku je 9,975%. Osporavanja vezana za imigracije riješena su tako što je to postala autonomna funkcija provincije, a vlada u Otavi dužna da sredstva za te namjene, koja nisu mala, dostavlja Kvebeku.

U sastavu vlada Kvebeka je i ministarstvo međunarodnih odnosa i Frankofonije, zahvaljujući čemu ona razvija vlastitu  spoljnu politiku, prije svega baziranu na saradnji za zemljama Frankofonije, zemljama francuskog govornog područja. Kancelarije vlade Kvebeka Delegations generales du Quebec* su službena predstavništva Kvebeka izvan Kanade. Njihov rad nadzire vlada i ministarstvo međunarodnih odnosa i Frankofonije Kvebeka. Provincija ima 35 predstavništava širom svijeta, među kojima su generalni konzulati i konzulati, vladina predstavništva i kancelarije za trgovinsku razmjenu. Provincija ima dvije diplomatske misije u Parizu, u Međunarodnoj organizaciji Frankofonije i UNESKO-u. Kao i druge provincije i teritorije Kanade Kvebek može da ima diplomatske i privredne predstavnike koji zastupaju interese provincije u kanadskim ambasadama i generalnim konzulatima širom svijeta.

Izbornim zakonom Kvebeka regulisano je da provincija samostalno vodi izborni proces za lokalne organe vlasti i Narodnu skupštinu Kvebeka. U skladu sa tim zakonom definiše se tzv. fiksni datum izbora te će se naredni 44. parlamentarni izbori u provinciji održati 5. oktobra 2026. godine. Parlament provincije Kvebek broji 125 članova koji se biraju u isto toliko izbornih jedinica po većinskom sistemu. Nakon posljednjih izbora koji su održani 2022. godine Koalicija za budućnost Kvebeka ima apsolutnu većinu u parlamentu. Ona slijedi vrijednosti suvereniteta i visoke autonomije pokrajine što je ostvareno nakon referenduma 1995. godine. Istina, nijedna politička stranka niti koalicija koja je činila vlast u Kvebeku u posljednjih gotovo trideset godina nije dovodila u pitanje nacionalni suverenitet Kvebeka u okviru Kanade.

Zakon o jasnosti

Kako bi se budući procesi kontrolisali vlada Kanade je zatražila od Vrhovnog suda ocjenu ustavnosti prava Kvebeka na secesiju. Savjetodavno mišljenje Vrhovnog suda (1998) u kojem se navodi da Kvebek nema pravo na otcjepljenje nije sa odobravanjem dočekano u provinciji te je traženo da se to pitanje zakonski reguliše. Na tragu navedenog, kanadski parlament je 2000. godine donio Zakon o jasnosti (Loi sur la clarté). Ovim zakonom definisani su uslovi pod kojima vlada Kanade može ući u pregovore vezane za secesiju, nakon što takvu odluku donese parlament provincije. Zakon je nastao kao potreba da se postupak osamostaljenja pravno uredi, čime je Kanada postala prva zemlja koja je stvorila zakonske pretpostavke za otcjepljenje. Iako zakon zbog niza ograničenja nije davao puno razloga za optimizam zagovornicima Kvebečke samostalnosti stvorena je mogućnost da taj proces dobije legalne konture, što do tada nije bio slučaj. Ovim aktom definisane su sve faze tog procesa, počev od pokretanja inicijative, izjašnjavanja kanadskog parlamenta, jasnog referendumskog pitanja, samog izjašnjavanja, izražene volje većine, kasnijih pregovora i promjena ustava. Naravno i dalje su postojale nepremostive prepreke kod donošenja ključnih odluka u tom procesu, počev od nedovoljno definisanog termina jasnosti, zatim saglasnosti skupština svih deset provincija i tri teritorije do jedinstvenih odluka federalnog parlamenta.

Primjer Kvebeka je ilustrativan za sve složene države i regione koji teže autonomiji. Naizgled, kontradiktorna borba Kvebečana da očuvaju svoj frankofanski identitet, ali i da iskoriste prednosti kanadske ekonomije traje decenijama. Iako su oba referenduma o nezavisnosti formalno bila neuspješna probudili su svijest o potrebi usaglašavanja i pronalaženja najboljih rješenja. Pokazalo se da je najveća predrasuda zabijati glavu u pijesak, ne sagledavati realnost i ne tražiti kompromise. Zato su iskustva Kvebeka bitna za shvatanje procesa koji prate pitanja samostalnosti, autonomije, decentralizacije i ukupnog funkcionisanja složenih država. 

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i X nalogu.