U najznačajnijoj agrarnoj revoluciji 1875-1878. od najmanje četrnaest, koliko ih je bilo u BiH do 1910. godine, stradalo je ukupno oko sto pedeset hiljada stanovnika, od čega najviše Srba
Smatra se da je u pokrajini Slavoniji, pre etničkog čišćenja, do 1699. bilo 45,5 odsto muslimanskog stanovništva. U unutrašnjoj Dalmaciji (područje Imotskog i Sinja) taj je procenat bio možda i viši. U Slavoniji je ukupno tada bilo 220.000 ljudi. Oko 130.000 muslimana se iz Panonije nakon 1699. iselilo u turske pokrajine južno od reka Dunava i Save.
Izuzetak je područje uže Srbije, gdje su brojni ratovi i migracije, nasilno ili iz nevolje, doveli do depopulacije zemljišta, pa je na tom prostoru od 1717. do 1739. bilo samo oko 90.000 ljudi. Danas tamo živi matica srpske nacije od nekoliko miliona ljudi, sa Beogradom kao metropolom od preko dva miliona.
Istorijska nauka, posebno škola Jovana Cvijića, ustanovila je da je 85 odsto stanovnika uže Srbije doseljeno iz susednih pokrajina. Posebno je srpski narod u Bosni i Hercegovini izgubio brojčani primat nad svim pokrajinama u kojima živi srpski narod.
Posljedice ustanaka
Srbi su podizali najmanje 14 značajnih agrarnih revolucija u Bosni i Hercegovini od 1804. do 1910. U najznačajnijoj od tih revolucija 1875- 1878. stradalo je oko 150.000 ukupnog stanovništva, od čega najviše Srba. Već u prvim mesecima tog ustanka 1875. na habzburško područje je prebeglo 220.000 ljudi, a taj se broj kasnije povećao još za blizu 100.000. To je više od polovine srpskog stanovništva. Prvi moderni popis, učinjen po evropskim propisima, u Bosni i Hercegovini je izvršen tek 1879, pa je po tome bilo moguće da se ovi brojevi smatraju uverljivim.
Po svim popisima stanovništva do 1981. Srbi su imali relativnu većinu u Bosni i Hercegovini. Stalno demografsko curenje srpske vode u Srbiju iz susednih pokrajina je istorijski okončano tek krajem građanskog rata 1995.
Po popisima iz 1880. na području Hrvatske i Slavonije je živelo 26,3 odsto srpskog pravoslavnog stanovništva, u Dalmaciji (po popisu 1910) od 645.000 stanovnika na pravoslavne Srbe je otpadalo 17 odsto ljudi. "Srbi katolici", prema računanju 1936, imali su oko 25.000 ljudi.
Korenovi etničkog iseljavanja u Srbiju vezani su za ratove Austrije i Osmanlijskog carstva, a ubrzani su iza 1815. U vreme Srpske revolucije pod Crnim Đorđem 1804-1815. bilo je pobuna u Bosni (1804, 1805, 1807, 1809) i Dalmaciji (1806). U Dalmaciji su bili organizovani od strane emisara iz ruske ratne flote i ljudi crnogorskog mitropolita Petar I Cetinjskog. Crnogorci su opsedali Dubrovnik sa ciljem da ga pretvore u prestonicu "Slaveno-serbskog carstva" kako je crnogorski prvosveštenik zamišljao. Iza njega su stajali visoki sveštenici Stratimirović u Sremskim Karlovcima, i biskup zagrebački Vrhovac.
Nakon 1815, kada Dalmacija dolazi pod vlast Austrije, sve do 1918, politika prema pravoslavnim se radikalno menja. Papskom enciklikom 1817. habzburški car je dobio pravo da postavlja biskupe u primorskim biskupijama, srpska ćirilska azbuka koja je bila i zvanično pismo svih franjevačkih župa u Dalmaciji, Slavoniji i Bosni i Hercegovini je ukinuta. Bogosluženje i jedna bogoslovija (Priko na reci Cetini) koja je bila na staroslovenskoj osnovi, prebacuje se na latinski obred.
Ludvig Taloci, istoričar habzburške vlade, krajem DžIDž i početkom DžDž veka, zaključio je da su temelje Velike Hrvatske stvorili habzburški vladari od 1806. godine.
Katolicizam i kroatizacija
Hrvatska nacionalna politika je do uspostavljanja dualizma 1867. počivala na ideologiji "liberalnog katolicizma", čiji je jedan od glavnih protagonista bio biskup slavonski Josip Štrosmajer. Hrvatski "ilirski pokret" kao i svi drugi u Evropi nadahnjivani od ideologa liberalnog katolicizma, ispovedao je ideju da Hrvati treba da stvaraju zajedničku "ilirsku naciju" sa Srbima i prestonicom države u Beogradu.
"Socijalni katolicizam" od 1867. je učinio istorijski zaokret u hrvatskoj nacionalnoj politici. Svi katolički pisci, biskup Štrosmajer na prvom mestu, otac hrvatskog nacionalizma u Dalmaciji Mihovil Pavlinović, odbacuju svoj raniji životni kredo da su stanovnici Slavonije i Dalmacije Srbi i uključuju se u postojanu reku kroatizovanja cele kulture.
Zajedno s tim tekao je i proces laganog, ali temeljitog procesa transformacije tipologije nacionalizma (nacionalnog pokreta) na celom jugoslovenskom prostoru lingvističkog tipa u religiozni tip. Taj je proces okončan trijumfom Atlantskog pakta u ratu protiv Srbije, Crne Gore i Srba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini do 1995. godine.
Po ideologiji glavnih hrvatskih političkih stranaka, koje se stvaraju nakon 1860, etnička granica Hrvata na istoku je smatrana da sledi reke Vrbas i Pliva na zapadu severne Bosne. U programu glavne "Narodne stranke" jasno je rečeno da je istočna granica Hrvata na tim rekama. Prvi hrvatski katolički (euharistički) kongres" 1900. je doneo zvaničnu deklaraciju da je istočna granica Hrvata na reci Drini. Pre toga je došlo do metamorfoze hrvatskog nacionalnog pokreta i ideologije celog društva, od ideologije da naciju sačinjava zajednica jezika, ka ideologiji da je nacija proizvod zajednice nejednakih rasa. Tu je teoriju u Hrvatskoj stvorio ideolog modernog hrvatskog nacionalizma i jedan od ranih glasova hrvatskog fašizma, Ante Starčević.
(Nastaviće se)
