Grobovi nevidljivi, junaštvo upamćeno: Zapisi i predanja o čuvenim “eškijama” u Krnjinu

Zapisao je ovako još sredinom 19. vijeka putopisac Ivan Frano Jukić, franjevac iz Banjaluke.

I zaista, Krnjin je nekada bio poznato stjecište “eškija”, odnosno hajduka kako su Turci zvali one koji su se odmetnuli od vlasti. Vrijeme je izbrisalo najveći dio materijalnih tragova hajdučkog života u Krnjinu. Grobovi se danas ne vide, iako je uglavnom poznato gdje se nalaze, ali tragovi hajdučkih vremena ipak postoje - u zapisima, narodnim predanjima i nazivima pojedinih mjesta sačuvano je do današnjeg dana sjećanje na hajduke i njihova četovanja, na brdovitom predjelu između rijeka Bosne, Usore, Ukrine i Ilove.

Krnjin (područje Doboja i Stanara) uglavnom je naseljen pravoslavnim stanovništvom. Gusta šuma i prometni putevi Sarajevo - Tešanj - Brod i Tešanj - Prnjavor - Banjaluka bili su privlačna meta za hajdučke napade. Glavni razlozi odlaska u hajduke bili su težak život pravoslavnog stanovništva pod turskom upravom, veliki nameti, nejednakost pred zakonom, izrabljivanje i zlostavljanje seljaka i njihovih porodica i uništavanje imovine.

Turska uprava je određivala grupe od pet do 100 ljudi koji su progonili hajduke. Pisani istorijski izvori potvrđuju da su hajdučke čete 1872. bile rasprostranjene i okolini Tešnja, a za svakog uhvaćenog hajduka vlast je plaćala po 200 medžidija (turski srebrni novac).

U jednoj staroj knjizi iz 1840. godine, baštini tešanjskih Srba, ostao je zapis “U Krnjin planini u blizini Tešnja zalegli mnogi 'ajduci pa se turska čeljad dala u brigu”.

- Nije poznato kada je ovaj natpis tačno nastao - ističe Momčilo Spasojević u članku objavljenom u “Duhu Srpske Usore”, 1997. godine. Ipak, sigurno je da se odnosi na neki bitan događaj u periodu od 1840. do 1878. godine.

Najpoznatije i najpotpunije sačuvano predanje svakako jeste ono o hajduku Gojku, zapisano u sarajevskom “Dabrobosanskom istočniku” 1892. godine: “Bio je nekakav hajduk Gojko, koji je hajdukovao punijeh osam godina, braneći se sa svojim društvom, za sve to vrijeme, narod od zuluma i nasilja neprijateljskog. No poslije tog vremena, Turci ga uvate, svežu i u Tešnju zatvore, i tu je on tamnovao jednu godinu dana. No jednog dana on provali aps, dokopa se oružja i pobjegne iz Tešnja put sela Cerovice. Turci čuvši za njegovo bjekstvo i znajući, da će im se za njegovo mučenje grozno osvetiti, nagnu u poćeru za njim i stignu ga na onom mjestu koje se danas Gojakovac zove, a na kome je onde – po narodnom predanju, nekoliko velikijeh lipa postojalo. Iza ovijeh lipa Gojko počne pucati i braniti se od Turaka. U duže, puškaranju on ubije šest Turaka i njihova buljukbašu, ali i sam dopadne teškijeh rana ”.

Utom su, čuvši pucnjavu, stigli i Gojkovi drugovi hajduci koji su bili u takozvanom Zekinom potoku, a Turci su se utvrdili. Jedan od hajduka iznio je Gojka živog kroz kišu turskih kuršuma, ali je Gojko ubrzo preminuo na rukama svojih drugova. Na smrtnom času ostavio im je u amanet da ga sahrane pod onom istom lipom iza koje je šest Turaka ubio, da to mjesto ograde i da narede ondašnjem svešteniku “da tu svakog velikog praznika zbor kupi, službu svršuje i pomen da njegovoj duši čini, a za svaku službu da društvo plati po jedan dukat svešteniku i haljine o svom trošku da mu nabave”. Hajduci su ovu posljednju želju ispunili. I dan danas brdo u Cerovici, na kojem se nalaze groblje i crkva naziva Gojakovac, upravo po hajduku Gojku.

Mještanin sela Cerovica Savo Josić, jedan od najboljih poznavalaca legendi i predanja ovog kraja, kaže da se još zna da je Gojko bio kovač i da je živio u blizini brda i izrađivao oružje. Napominje da nije poznato iz kog roda je bio i kada je četovao po Krnjinu, ali naglašava da je to moralo biti prije 1856, jer je tada na jednoj austrijskoj karti ucrtano mjesto Gojakovac, u selu Cerovica.

Sveštenik Miroslav Živković, koji je služio u Cerovici do 2019. godine, pokrenuo je sa mještanima sela nekoliko aktivnosti na vrednovanju lika i djela hajduka Gojka. Izrađena je slika sa motivima borbe i stradanja hajduka Gojka, koja je postavljena u Svetosavskom domu, a 2015. godine vršena su probna arheološka iskopavanja u cilju pronalaska njegovih zemnih ostataka.

Gdje su se okupljali

Budimir Anđelić, penzionisani sveštenik porijeklom iz Cerovice, kaže da je Zekin potok, koji se pominje u predanju o hajduku Gojku, nazvan po harambaši zvanom Zeko koji se tu krio.

- Nedaleko od potoka nalazi se i njiva danište, mjesto gdje su se, kako su mi pričali otac i stric, hajduci okupljali tokom dana - naglašava Anđelić.

Navodi da se i iznad kuća Anđelića u Cerovici, u dubokoj šumi, nalaze mjesta nazvana Zbjeg i Hajdučki grob.  Zbjeg je mjesto gdje se narod sa stokom i drugim vrijednostima krio od Turaka, a Hajdučki grob mjesto gdje je sahranjen hajduk Jovo, rodom iz “donjih sela”, od Dervente.

- Prema predanju, grupa hajduka se za vrijeme Bosanske bune spustila iz šume do kuće Anđelića, te su se tu ponapijali i pucali iz pušaka. Turci su bili na susjednom brdu Keserovac, te su na konjima ubrzo došli do hajduka i pripucali. U tom sukobu Turci su ubili hajduka Jovu, a ostali hajduci pobjegli su u Duboku. Turci su mislili da su ubili Jovu Anđelića, veoma uglednog i moćnog mještanina pa su odsječenu glavu donijeli u Anđeliće, te su vikali: “Ubili smo Jovu Anđelića”. Tada je pred Turke izašao sam Jovo i rekao im: “Evo glave Jove Anđelića na ramenima” -  priča Budimir Anđelić.

Hajduka Jovu mještani su sahranili na mjestu gdje je i poginuo. Grob se nalazio pored puta, na današnjim krčevinama Šljivića, a bio je obilježen drvenim krstom i ogradom. Seljaci su to mjesto nazivali i “eškijin grob”, a dobro se raspoznavao do sredine 20. vijeka.

Navodi i da je postojao i neki hajduk Jovica koji je često po Cerovici tražio od domaćina da preko noći prespava u kući.

Iako su imali reputaciju oslobodilaca, Anđelić napominje da je bilo i hajduka koji su pravili razne probleme mještanima sela.

- Neki krnjinski hajduci, prema predanju, htjeli su da otmu iz kuće Keser djevojku Savku i da je udaju za izvjesnog hajduka Vukovića. Savkina braća su stala na vrata i nisu dali sestru, a u pomoć su zvali komšije - priča Anđelić.

O postojanju hajduka u ovom kraju govori i naziv izvor vode Hajdučki točak u Zarječi u Doboju, kojeg su, prema uspomenama mještana sela, podigli i koristili hajduci. Prema predanju, i Šarena bukva u Jelanskoj u brdovitom,  šumovitom i najvišem dijelu Krnjina, bilo je mjesto gdje su se okupljali hajduci. U selu Stanovi, u Djevojačkoj pećini, ranije nazivanom i Hajdučka pećina, skrivali su se hajduci, a u njoj je bila skrivena od Turaka i mala crkva.

Žarko Popadić iz Doboja, (rodom iz Jelanske) navodi da je hajdučko danište bilo oko izvora potoka Zlokinac, koje je kasnije narod nazvao Hajdučki točak i Hajdučki potok, a koji se nalazi između Jelanske i Cvrtkovaca.

- Tešo Popadić (Skulić), čiji su preci poslije ubistva bega zvanog Skula doselili iz Jošavke kod Čelinca u Krnjin, živio je u Ljeskovim vodama. On je jedno vrijeme bio u hajducima, a stradao je u jednom okršaju sa Turcima na Debeloj obali nadomak Dervente - ističe Popadić.

Bilo je i hajduka iz drugih mjesta koji su hajdukovali po Krnjinu, kao što su Repančić, Inđo, Lekso, Marinko, Jovica, Nikola Arsenić - Niko, pop Jevrem Stanković iz Čečave, Kićo Šućur iz Ljeba, Jerinić i Radić iz Brestova, Milić Ikić iz Osinje, Savo Jelić iz Velike Sočanice i Teodor Ratkovac iz Detlaka, Simo Krajišnik i Simo Ekmečić.

Hajduk Jelić u maju 1875. godine odigrao je značajnu ulogu u jednoj bici u Krnjinu.  Harambaša Nikola Arsenić - Niko imao je svoju četu hajduka, a popalili su mnoge begovske i aginske čardake u okolini Tešnja. Hajduk Teodor Guzonjić, za koga se smatra da je bio rodom sa Romanije, a koji je četovao po Krnjinu, po dolasku austrougarske uprave ostao je da živi u selu Cerovica.

Starina Slobodan Keser iz Cerovice, pripovjeda da se hajduk Teodor, rođen 1847. godine, oženio Cvijetom Keser koja je sama živjela sa ocem, doselio na njihovo selište. Narod ga je u početku zvao Teodor Došlić, a tako je prvo upisivan i u zemljišne knjige. Kasnije je uzeo ženino prezime Keser, a zadržao je svoje krsno ime (slavu) - Svetog Ignjatija Bogonosca.

Koliko je tačno hajduka bilo na ovom prostoru i ko su bile njihove vođe danas nije poznato. Sigurno je samo da su bili brojni i da je narod držao vezu s njima. Iščezli su krajem 19. vijeka, s krajem vladavine Osmanskog carstva i time zatvorili jedno burno istorijsko poglavlje.

Više vrijedi kokoš negoli Vla’

U kakvom su položaju bili Srbi najbolje pokazuje jedan tekst u novosadskoj “Zastavi”, objavljen u januaru 1877. godine:

“Koliko je Turcima ubiti čovjeka, pokazuje Adži Bećir-beg iz Tešnja. U selu Brestovu pokraj vode Ukrnje, bijući seljake kaže: ‘Kod mene više vrijedi kokoš negoli Vla’, zato što kokoš mogu pojesti, ona valja dva groša, a vlaška glava fišek baruta - dva krajcara.’”

„Crnogorac“ o hajducima

„Crnogorac“, list iz Cetinja objavio je 1872. godine: „Da, ima u Bosni hajduka, i biće ih sve donde, dok god u zemlji samovolja i glupa surovost činovništva  vladala bude. U Bosni ne sudi se po zakonu, i svaki koga potvore da je ovo ili ono učinio, pak makar najprviji bio, ne da se vlasti u ruke, već bježi u goru, a to zato što je uvjeren da ako se dovoljno novca nema, da sve od pandura počevši, pak do velikog vilajetskog kadije podmititi ne može, da mu život siguran nije. Nije čudo nije što u Bosni hajduka ima, a još je veće čudo, što ih na stotine nema...“

Ilišin grob

Lokalitet Ilišin (ili Ilešev) grob u Donjoj Ostružnji stanovnici krnjinskih sela smatraju mjestom gdje je sahranjen hajduk Ileša. Sam grob nalazio se par metara sjeveroistočno od sadašnjeg betonskog krsta. Na grobu se nalazio veliki hrast, koji je posječen sredinom 20. vijeka, a umjesto hrasta porodica Stevanović je podigla krst.  Do sredine 20. vijeka roditelji su djeci govorili, a što su i ona i činila: „Čim pređete put kod Ilišinog groba prekrstite se“.

Međutim, prema predanju sačuvanom u porodici Stevanović, tu je ubijen i pokopan Ileša, sluga bega iz Tešnja, a ne hajduk. Ileša je poslije udaje lijepe kćerke Stoješe Stevanovića, trebao da je odvede kod bega na „pravo prve bračne noći“. Porodica i mještani sela bili su protiv toga da mlada ide kod bega na prenoćište, ali se niko nije smio suprostaviti Ileši. Ileša je poveo mladu, ali ga je njen otac Stoješa sustigao te ga na jednoj raskrsnici puteva iz puške ubio, a potom su ga mještani tu i pokopali. Stoješa nije odgovarao pred zakonom zbog ubistva, jer je živio „preko vode“, gdje nije važio zakon iz Tešnja. Poslije tog događaja, beg iz Tešnja čija su selišta bila po Donjoj Ostružnji, nije više odvodio srpske mlade žene kod sebe na prenoćište.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.