Knjiga o Stevi

Skoro da bismo moglo reći da je to pop-muzička verzija pjesme Halida Bešlića “Samo za tebe, Beograđanko mala”. Radi se o pjesmama o izvorno srećnim ljubavima između Sarajlije i Beograđanke, koje na kraju ipak bivaju osuđene na propast zbog etničko-kulturoloških razloga. Kada u pjesmi “Plavog orkestra” Beograđanka raskida sa Sarajlijom koga je iz milošte zvala “paša”, kaže mu da je “to kraj”, jer ona “ima svoga Stevana”. Jedno slovo ovdje od Saše Lošića čini pjesnika. Da ona “ima svoga Stefana”, ne bi nam bilo jasno kako je uopšte bila zaljubljena u “pašu”. Stefan je kvazielitističko, vizantijsko ime, a Stevan izvorno narodsko srpsko. Paša i Stevan su od dva brata djeca, a Stefan bi bio neki elitista koji studira u Americi.

Brodska književnost

Razmišljam o ovome zbog jedne koincidencije. Tri dana uoči proglašenja ovogodišnjeg dobitnika NIN-ove nagrade bio sam u Novom Sadu, u Galeriji “Prometej”, povodom programa o godišnjici smrti Duška Trifunovića. Vlasnik “Prometeja” Zoran Kolundžija bio je višedecenijski Duškov prijatelj i neko uz čiju presudnu pomoć je Trifunović uspio da se poslije odlaska iz Sarajeva skrasi u Novom Sadu. Kolundžija je gospodin čovjek, koji će gostu pokloniti nešto za šta misli da će gostu nešto značiti pa je tako meni te večeri dao knjigu koju je “Prometej” objavio prije četiri godine: “Ratni dnevnik (avgust 1915 - avgust 1916)” Steve J. Stefanovića. Autor knjige je rođen u Vlasenici. Dan i po nakon što sam počeo da čitam Stevin dnevnik, jedan drugi Stevo, takođe “prekodrinac”, dobio je NIN-ovu nagradu za najbolji roman na srpskom jeziku. Koincidencija tu ne završava. Stevo Grabovac je iz Broda, kao i Duško Trifunović. Tamošnji lokalpatrioti su, s pravom ponosni, ustvrdili kako “Brod odsad ima NIN-ovu nagradu”. Ima je, međutim, već duže od tri i po decenije, otkad je istu nagradu, u široj svejugoslovenskoj konkurenciji, “pokupio” Voja Čolanović. Znači, ima dvije, što nemaju ni razni mnogo veći gradovi. Kad se mjesto na rijeci zove Brod, a ima ih toliko, od drinskog Starog Broda do unskog Martin Broda, pučka etimologija priziva lađu. To je, međutim, pogrešno. Brod je gaz, mjesto gdje rijeka može da se pređe, kao u pjesmi Đorđa Balaševića (“Znam tajni gaz, moje lane.../ Most se pruži gde ja stanem.../ Sve da vuku me konji vrani.../ Nema meni jedne strane dok si ti na drugoj strani...).

Psovka o veslu

Kad isti narod živi s dvije strane (prirodne) granice, u matici je moguće zamisliti dvojak stav. U kontekstu proteklih lokalnih izbora, odnosno insinuacija da su državljani Srbije sa stalnim boravkom u Republici Srpskoj zapravo kriminalno i ilegalno “prekrojili” izbornu volju lokalne populacije koja na tom lokalu realno živi, u fokusu su bile negativne emocije. Nije se prvi put desilo tako nešto. Poznata je priča o psovanju vesla koje je “doveslalo” njega ili nju. Ipak, ono što je, čini se, “stabilnije”, to je svojevrsna mistifikacija Srbije kao takve od strane Srba koji u toj Srbiji ne žive. Nekada se ta mistifikacija osvijesti, a nekad i ne. U tom smislu mi je bio zanimljiv ratni dnevnik Steve J. Stefanovića, dobrovoljca u srpskoj vojsci, a prije rata novinara sarajevske “Srpske riječi” (skupa sa, između ostalih, Veljkom Petrovićem i Jeftom Dedijerom) te, primjera radi, sljedeći dio datiran u prvu polovinu septembra 1915: “Pred podne izbismo na prostranu visoravan Rožanstvo sa širokim vidikom. Tu su velike i lepe ispaše. U poludesno od pravca puta vidi se čuveni Zlatibor, koji je toliko puta opisivan i spominjan u knjizi srpskoj. Žao mi je što ne idemo preko njega, iako je skoro u istom pravcu. Čujem da je rđaviji put od ovoga glavnog. Ti putevi po srezovima su uopšte slaba strana uprave u Srbiji. Rđavijih puteva još nigde ne videh. Šta ćemo, borili se ljudi decenijama za opštinsku samoupravu, slobodu štampe, zbora i dogovora, pa za ove druge poslove nisu našli vremena. Ko zna da li bi više koristi bilo od valjanih drumova, nego od toga što 'Mali žurnal', nekažnjeno, može nazvati svakoga ko mu smeta špijunom ili lopužom”.

Samožrtvovanje

Citirani tekst star je, dakle, skoro punih jedanaest decenija. Istorijski trenutak je vrlo karakterističan. S druge strane, međutim, ima u tonu i sadržaju odlomka nečeg skoro univerzalnog. Žanr slijepe, skoro nesretne, ljubavi prema zemlji nadomak zavičaja, ostao je skoro potpuno isti, kao i povremena spoznaja da u toj zemlji nije nužno sve savršeno. Ipak, i ta kritika se saopštava s nekim čudnim oprezom i zazorom. A Stevo J. Stefanović o putevima u Srbiji 1915. misli u stvari vrlo slično onome što će o putevima u Bosni, retrospektivno, pisati Ivo Andrić četvrt vijeka kasnije. Uvijek je indikativno kad u određenim istorijskim momentima, skraćena verzija imena koja zapravo funkcioniše kao nadimak u nekim slučajevima postane “puno kršteno ime”. Govorili smo već o distinkciji između varijanti Stefan i Stevan, ali varijanta Stevo tu je još narodskija pa na kvadrat. I ta varijanta dobro pristaje dobrovoljačkom veteranu srpske vojske iz Vlasenice koji je prošao albansku golgotu. Kada govorimo o “kulturi pamćenja” Prvog svjetskog rata, često se potencira kratki roman Danka Popovića “Knjiga o Milutinu”. U njemu se uzdiže žrtva srbijanskog seljaka koji je zapravo svojim junaštvom donio slobodu svima od Ljubljane do Novog Pazara. Unutar Srbije u posljednjih četrdesetak godina, otkad je “Knjiga o Milutinu” prvi put objavljena, taj sentiment ne samo da ima pravo građanstva, nego je često i dominantan. U raznim svojim inkarnacijama ima mu mjesta i u mirnodopskoj svakodnevnici. Ratni dnevnik Steve J. Stefanovića u mnogim svojim aspektima ispostavlja se kao svojevrsna antiknjiga “Knjizi o Milutinu”, da ne kažem baš “Knjiga o Stevi”. Ona artikuliše jedno (samo)žrtvovanje koje nije bilo nužno, (samo)žrtvovanje za izabranu domovinu. Taj izbor mnogima može biti čudan, nelogičan, neprirodan i kontraintuitivan, ali to ne znači da ne postoji i da čak u nekoj populaciji nije rasprostranjen i skoro sveprisutan. Ratni dnevnik Steve J. Stefanovića samo je jedna od ilustracija da to nije fenomen novijeg datuma i da postoji već decenijama, da baš ne kažemo vijekovima.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.