Čestitka banjalučke istorije
Proslavu jubileja Arhiva Republike Srpske Banjaluka pozdravlja svojom celokupnom pisanom i nepisanom rečju istorije, a posebno poznatim stihom narodne pesme "Banja Luko, na Krajini hvalo!".
Šta je tu uistinu Banjaluka, kojom se cela Bosanska Krajina hvali, čime se diči narodni pevač, da li je više njegovo htenje ili odnos prema gradu, ne treba davati direktan odgovor. Najbolje je kazati sve ono što se u istoriji, sadašnjosti i budućnosti smatra važnim, pa neka čitaoci sude sami. U temeljena oko svoje moćne osovine, reke Vrbas, Banjaluka živi svoj viševekovni kontinuitet grada. Sakrivali su ga prepleti prirodnih, društvenih i političkih prilika, kojima se ljudska ruka često znala da ispruži i pridruži.
Reka Vrbas i grad, za koji se često kaže "grad na Vrbasu", kao da su se utrkivali u lepoti opisa, a i reči - Čestitke! O Vrbasu, njegovoj lepoti na putu do grada i kroz grad, reci kakvih je malo, satkao je narodni pripovedač i pevač mnoge priče i pesme o saživljenosti reke i grada. U pesmi, predanju i kazivanju putopisaca Vrbas se uvek dovodi u vezu s nastankom i širenjem Banjaluke. Tamo gde se Vrbas, posle bučnog i hitrog toka, ostavljajući za sobom živopisne divlje kanjone, počeo da smiruje, utemeljena je i sazdana prva poznata Banjaluka. Ulaskom u mirnije luke i vrbake, u duži i širi ravničarski i lučki prostor, uzdići će se, na vrbaskim obalama, grad lučkog imena i banjskog naziva, i dalje okružen šumovitim brdima.
Preostali živi svedoci, materijalni i duhovni, sačuvani zapisi i napisi o prošlim vremenima banjalučkim, a posebno Arhiv Bosanske Krajine, a sada slavljeničke Republike Srpske, potka su na tkanini različitih pismena, nekad samo o nekom ili o nečemu, iz bremenitih banjalučkih vremena, a nekad o nekom od njenih mnogobrojnih životnih i živih krugova.
Sve to, čini se, bilo je nedovoljno. Kao da se čekalo, možda ovo naše vreme, neka naša godina, možda i naša 60-godišnjica, da u njoj, više pera, kao nekada jedno, sve zaokruži i uvede trajno u moćnu hroniku grada i RS. Prethodnice hronike odredile su mesto nastanka i širenja Banjaluke, njenu materijalnu i duhovnu kulturu, stepen razvoja i svrstavanja u zvane gradove.
Na najstariju prošlost Banjaluke ukazuje uređena topla banja u najstarijem delu današnjeg grada, ostacima nekadašnjeg starog grada. Pod svojim imenom pomenuta je 1494. prvi put, kada je pripadala prostoru Jajačke banovine i branila prodor Turaka. Još u to vreme (1527), prema opisu ugarskog istoričara Nikole Ištvanfa, "Banjaluka je vrlo prostrano i utvrđeno mesto koje se prostire s obe strane Vrbasa", koje osim tvrđave ima i civilno naselje. Takvu Banjaluku su 1528. zaposeli Turci. Banjaluku na orijentalnoj i islamskoj građevinskoj i kulturnoj tradiciji posejali su bosanski sandžak Sofi Mehmed-paša u Gornjem šeheru i od 1580. prvi bosanski beglerbeg Ferhad-paša Sokolović u novopodignutom Donjem šeheru, za čiju izgradnju je okupio najčuvenije graditelje, poznavaoce orijentalne materijalne i duhovne kulture, pisce i druge znalce.
Sa selidbom sedišta bosanskog beglerbega iz Banjaluke 1639. godine, grad je počeo da nazaduje jer je ostao oslonjen na znatno manji prostor. U krizi turskog feudalizma jača delatnost hrišćana, koja počiva na zanatliji i na trgovcu. Taj narastajući društveni sloj, povezan radom i poslovanjem s Evropom, postaje nosilac novog, evropskog, narastajućeg građanskog društva u XIX veku i njegove materijalne i duhovne kulture. Banjaluka je i kao tvrđava i kao grad putovala burnom istorijom između civilizacija Istoka i Zapada. Postepeno je uz reku Vrbas dobila današnji izgled. Obnavljala se na ruševinama niskih i dotrajalih krovinjara i širila na ravnicama i okolnom pobrežju, tako da se i danas mogu raspoznati sve njene starije četvrti, sasvim lepšim i većim zdanjima.
U vremenu turskog vezirskog grada, Banjaluka je opisana kao "slika i prilika srednjeg tipa muslimanskog balkanskog grada". Svaka kuća je bila posed za sebe, a zbog nemarno postavljenih visokih zgrada od dasaka sve su kuće izgledale kao da su "donesene iz šuma i livada". Reklo bi se da "istočnjak", koji nije računao s vremenom, nije želeo da računa ni sa prostorom. Tako se Banjaluka "razvila" nadaleko i naširoko. U vrtovima, širokim placevima i sokacima, stajale su, prilično udaljene jedna od druge, zgrade obasjane suncem i obavijene mirisom vrtova.
Sa austrougarskom okupacijom mnogi stari objekti bili su uklonjeni i proređena orijentalna slika grada, a izgrađeni novi objekti. Time je stvoren kontrast između niskih i ruševnih kuća i novih krovišta na novim prostornim pravcima. Vremenom su se stare i nove građevine organski povezale, a slika grada je postepeno dobijala novi sklad. U jugoslovenskoj državi, u razdoblju Vrbaske banovine i bana Svetislava Tise Milosavljevića, Banjaluka je po drugi put u svojoj dugoj istoriji postala centar jednog šireg prostora i kulture. U tom vremenu je Banjaluka bila grad mira, tišine i čistog vazduha.
U socijalističkom razdoblju Banjaluka je dobila narodni karakter i obeležje svoje dominantne okoline. Danas je Banjaluka u RS administrativni, politički, ekonomski i kulturni centar. U takvoj Banjaluci prošle godine obeležena je 60-godišnjica njene najstarije kulturno-naučne ustanove, Arhiva RS, sa nadom da bude novi naučni svetionik - sadašnjosti i budućnosti RS. Njena istinska i naučna elita nema prečeg zadatka od obeležavanja jubileja znamenitih institucija!
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
