Kako je roman “Dina” Frenka Herberta promijenio svijet kulture: Čuvajte se heroja

Ogromna pažnja publike i medija od početka produkcije, dugoiščekivana premijera, eksplozija reakcija na društvenim mrežama nakon objave prvog trejlera, podijeljene reakcije kritike nakon svjetske premijere u Veneciji i sjajne reakcije publike od početka ograničene svjetske distribucije, koja je startovala 17. septembra, samo su dio medijskog cunamija koji prati dolazak ovog filma u bioskope. Možda medijska histerija oko jednog kinematografskog ostvarenja djeluje pretjerano, ali kada se uzme u obzir uspjeh, značaj i važnost književnog predloška i njegovih nastavaka na žanr fantastike, umjetnosti i svjetske kulture tada stvari postaju jasnije.

Tačka prekretnice

Malo je knjiga koje su ostavile toliko traga u drugoj polovini dvadesetog vijeka, možda jedino uporediva sa Tolkinovom “Gospodar prstenova”, ali premda je u pitanju klasik žanra ovjenčan svim cehovskim nagradama, priznanjima kolega i kritike, te praćen ogromnim tiražima (preko 12 miliona primjeraka), roman “Dina”, originalno objavljen 1965. godine, brzo je prevazišao granice žanra. “Dina” je književno remek-djelo koje je uticalo, ne samo na sve žanrovske odjeljke pop kulture, već je izazvalo društveno-političko-kulturne rasprave u modernoj civilizaciji, uz sve šire značenje i masovniju prihvaćenost tokom proteklih šest decenija.  Autor serijala “Dina” rođen je 1920. godine kao Frenk Patrik Herbert Mlađi u Takomi, državi Vašington, a nakon školovanja i bjekstva od kuće, zaposlio se kao novinar. Prirodna bogatstva Oregona i kulturni uticaji poput radova bitnih pisaca, dolazeće hipi kontrakulture 60-ih te saradnja sa psiholozima, filozofima i piscima fantastike tog doba će takođe uticati na stvaralaštvo ovog, tada mladog autora. Nakon nekoliko solidno primljenih priča, tokom istraživanja za novinski članak, koji se bavio ekologijom pustinje uz posjetu oregonskim dinama, on dobija  inspiraciju za roman koji će mu promijeniti život i karijeru. Herbertova kosmička saga u sebe je utkala mnoge stavove i strahove kako doba u kome je nastajala, tako i budućnost koja se prostirala pred romanom i ljudskom vrstom. Rastući značaj ekologije kao nauke, kontroverznih naučnih ideja modernog vremena (kloniranje, razvoj vještačke inteligencije), borbe za prava žena i manjina,  upotreba psihoaktivnih supstanci, ratova oko najbitnijih resursa koji pokreću globalnu mašineriju, uzavrelih političkih i vjerskih tenzija između Zapada i Istoka i pojave oružja koje može da uništi ljudski rod, preko miješanja raznih kulturnih i vjerskih tradicija, uključujući feudalizam, sve tri velike avramske religije (naročito islam), tradicije saharskih i arapskih plemena i zen budizma, do vanvremenskih strahova ljudskog roda poput pitanja centralizacije moći, vrijednosti života, težine smrti, odnosa među ljudima i mašinama te čovjekovog i božjeg mjesta u vaseljeni. Novinar i esejista Aleksandar Cvetković u svom ogledu o romanu “Dini” lucidno ističe paradoks da je žanr baziran na nauci i tehnologiji proslavila knjiga koja ove parametre stavlja u drugi plan.

- Tehnološki razvoj, naučna dostignuća i modernizacija ljudskog društva bili su i ostali jedni od nosećih stubova žanra naučne fantastike. Čovek je uvek bio fasciniran potencijalnom budućnošću, svojim mestom i značajem u ovom sve većem kosmosu koji polako upoznaje. Zato postojanje jednog književnog pravca ili pravca u umetnosti koji je posvećen tome ne treba nikoga da začudi. Međutim, postavlja se pitanje - kako to da je, paradoksalno, najprodavanija i možda najuticajnija knjiga naučne fantastike “Dina”, koja se minimalno bavila naukom i tehnologijom - napisao je on.

Ovo konciozno opažanje najbolje objašnjava ideju romana i njegovog uspjeha. Bavljenje suštinom ljudskosti, pod plaštom multižanrovskog naučnofantastičnog romana, koji funkcioniše kao spejs opera i kompleksno filozofsko djelo, napravilo je otklon od klasične fantastike i najavilo nova kretanja poput novog talasa, sajberpanka, slipstrima.

Kaljenje čovjeka u pustinji

U centralnoj tački romana stoji lik Pola Atreida i njegovih potomaka, kao ostvarenje stremljenja ljudske rase putem biološkog i duhovnog razvoja, uz usud natčovjeka kojem njegov dar da vidi budućnost i prošlost, postaje njegovo prokletstvo, koji ga lišava tajni i radosti življenja. Postavljajući priču u daleku budućnost ljudske rase, gdje je planeta Zemlja samo dio dalekih mitova, autor je postavio kompleksnu strukturu svemirskog carstva, koje funkcioniše na feudalnim principima oslonjenim na podjelu moći između vladara, plemićkih kuća, svemirskog transporta pod imenom Esnaf i psuedoreligijskog ženskog udruženja Bene Geserit, dok je stvarni monopol moći vezan za kontrolu moćne droge melanž, koja se može pronaći samo na negostoljubivoj pustinjskoj planeti Dini ili Arakisu nastanjenoj džinovskim crvima. Arakis je mjesto gdje se igraju igre moći, jer ko kontroliše Arakis, kontroliše i melanž, a samim tim i cijelu vasionu, jer jedino on omogućuje međuplanetarna putovanja, produžava ljudski život i omogućuje funkcionisanje mentalnih moći Bene Geserita.

Zaplet počinje kada vojvoda Leto, vladar plemićke kuće Atreid, po carskom naređenju preuzima upravu nad Arakisom, tako da se on sa svojom porodicom seli tamo, iako je svjestan da mu se postavlja zamka od strane rivalske porodice Harkonen i vara, koji se boji narastajuće vojne moći kuće Atreid.  U izdajničkom napadu Atreidi padaju, vojvoda Leto gine, a njegov sin Pol i naložnica Džesika bježe pod zaštitu divljih pustinjskih plemena poznatih kao Slobodnjaci. Pol postaje religijski vođa Muad'Dib, pokrećući niz događaja, koji će urušiti kompletno carstvo.  Uspjeh romana “Dina” (podijeljenog u tri poglavlja “Arakis”, “Muad'Dib” i “Prorok”) slijedili su nastavci “Mesija Dine”, “Djeca Dine”, “Božanski car Dine”, “Jeretici Dine” i “Kapitol Dina”, čiji je definitivni završetak omela Herbertova smrt 1986. godine, ali koji su stvorili nevjerovatnu tapiseriju ideja, likova i zapleta, koji se protežu kroz milenijume razvoja ljudske vrste i borbe da se izvuče iz zamke kontrole i predvidljivosti, koja stvara težnju za napretkom i moći. Herbertova budućnost u “Dini” je ona u kojoj je naučni progres tabu, gdje je računarska tehnologija zabranjena nakon rata poznatog kao Batlerijanski džihad, vođenog protiv mašina koje misle i robota. Glavno i jedino inteligentno biće u svemiru je čovjek, iako ispostaviće se pretnja mašinskog po svoje tvorce nikad nije otklonjena. Herbert je iskoristio ovu kompleksnu postavku, da bi ideje i razmišljanja prenio u priču koja na svim nivoima drži pažnju i provocira čitaoca. Herbertovo čovječanstvo uz pomoć samodiscipline, genetike i melanža razvilo je tjelesno, umno i duhovnog natčovjeka - Kvizac Haderah. Njegovo ostvarenje u tijelu Pola Atreida, ispostaviće da on nije ono što su njegovi tvorci očekivali, jer će vođa odbiti da uskrati čovječanstvu dar neočekivanog. Sam Herbert je kao glavni zaključak trilogije iznio misao “Čuvajte se heroja”.

-”Dina” je imala za cilj da preispita ideju o nepogrešivom vođi jer moj pogled na istoriju kaže da se greške vođe ili učinjene u ime vođe pojačavaju brojevima mrtvih, bez odgovora na pitanja zašto? Bolje je osloniti se na sopstveni sud i greške - govorio je Herbert.

Filmska iskustva

Jednog od prvih filmadžija, koje je Herbertovo remek-djelo privuklo, je­ Alehandro Hodorovski, kultni čileanski režiser, koji je 1974. godine želio da snimi epski film baziran na “Dini”. Ambiciozni projekat koji je okupio zvučna imena kao što su Mebijus, Orson Vels, H. R. Giger, Mik Džeger, Karlhajnc Štokhauzen, “Pink Flojd”, pa čak i Salvador, propao je, jer tada nije postojao filmski studio koji bi u potpunosti finansirao projekat. Drugi pokušaj stigao je deset godina kasnije od strane Dejvida Linča kroz njegovu filmsku viziju “Dine”, koja će se pod stalnim pritiskom zloglasnog producenta Dina De Laurentisa pretvoriti u najveći promašaj u karijeri čuvenog režisera, iako i on kod obožavalaca ima kultni status. Treba pomenuti i solidnu seriju “Djeca Dine” iz 2000. godine, u režiji Džona Harisona koja je, nažalost, patila od tehničkih i budžetskih ograničenja tadašnje TV-produkcije. Osim u kinematografiji, “Dina” je ostavila trag na literaturi, stripu, muzici, slikarstvu i video-igrama, ali njen najveći značaj je činjenica da ideje Frenka Herberta žive i 35 godina nakon njegove smrti. Iako saga nikada nije završena, njen kvalitet i značaj nisu manji nego 1965. kada su ljudi prvi put zakoračili u pustinju Arakisa u kojoj vrebaju vječna žeđ, džinovski crvi, smrtonosne pješčane oluje i najopasnije biće u univerzumu - čovjek.

Eksploatacija

Iako je Herbertova smrt omela završetak sage, to nije zasmetalo izdavačkim kućama i njegovim nasljednicima da objave čitavu seriju nastavaka i prednastavka, koji su se bavili istorijom univerzuma Dine i njegovim budućnošću. Autori su bili njegov sin Brajan Herbert i pisac Kevin Anderson, ali bez obzira što su ih tvrdokorni obožavaoci kupovali, ove knjige nisu ni blizu kvaliteta originalnog ciklusa.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.