Zapisi Vladislava Skarića (1869-1943) otkrivaju ključnu ulogu Srba u istoriji Sarajeva

Kuća njegovog oca Koste, u to vrijeme jedna od najluksuznijih kuća u gradu Sarajevu, nalazila se nedaleko od današnjeg hotela “Evropa”. Danas se u njoj, na adresi Sime Milutinovića Sarajlije broj 7, nalazi Muzej književnosti i pozorišne umjetnosti. Njegova porodica jedna je od starijih u srpskoj čaršiji, gdje se nastanio još njegov čukunđed Risto (Hristo). Njegov otac Kosta bio je bogat i ugledan trgovac, sa razgranatim poslovnim vezama, a i majka mu bješe iz vrlo poznate porodice Hadživukovića.

Mali Vladislav je pohađao osnovnu školu pri Sarajevskoj srpskoj crkvenoj opštini kod onda vrlo uglednih učitelja Steva Sarajčića i Filipa Špadijera. Zanimljivost je da je, pored ostalih predmeta, učio italijanski jezik koji bijaše vrlo važan zbog trgovine sa Dalmacijom, odnosno Mlecima. Potom prelazi u Srpsku realku, a poslije nje i u Državnu gimnaziju austrougarske uprave. Kao mladić, odgojen u rodoljubivom nacionalnom duhu, nekom prilikom javno je napravio primjedbu na antisrpske sadržaje u udžbenicima, što je bilo dovoljno da bude isključen iz škole. Kako je njegov otac održavao bliske odnose sa viđenijim vojvođanskim Srbima, Vladislav će školovanje nastaviti i maturirati 1890. u Sremskim Karlovcima, u najstarijoj srpskoj gimnaziji. Stoji podatak da je zajedno sa još nekim đacima iz Bosne formirao tajno đačko društvo koje se bavilo književnošću, politikom i prilično naginjalo radikalizmu. Pripadnici te grupe nosili su crne šešire širokog oboda i svuda manifestovali svoje slobodoumlje. Vladislav već tada pod pseudonimom objavljuje političke članke i feljtone u Miletićevoj radikalskoj “Zastavi”.

Razum i marljivost

Uskoro upisuje studije istorije i geografije u Gracu, gdje se priključuje već postojećem patriotskom društvu studenata “Srbadija”, koje je organizovalo književna i politička predavanja. Unutar društva postojala je liberalna i radikalna struja, koja je često znala voditi ozbiljne debate na temu srpske politike i oslobađanja od tuđinske vlasti. On još iz Graca sarađuje sa raznim domaćim novinama i časopisima. Radikalsko “Delo” iz Beograda donosi njegove tekstove pod naslovom “Pisma iz Bosne”, u kojima objašnjava ovdašnje političke prilike i razobličava pritvornu i licemjernu austrougarsku politiku prema srpskim podanicima.

Odmah po okončanju studija u Gracu, Skarić 12. oktobra 1895. počinje službu suplenta na tek osnovanoj Banjalučkoj realci, kada su samo on i profesor Tartalja bili potpuno kvalifikovani za držanje nastave. No, zbog kadrovske potrebe već sljedeće godine prima katedru profesora u Sarajevskoj gimnaziji (prva). Tu će ostati narednih sedam godina, kada ga vidimo i kao jednog od osnivača “Prosvjete”. Uskoro je ponovo bio vraćen za profesora u Banjaluku.

Vladislav je racionalan i marljiv, daleko od lakomislenog hedonizma i duhovne ljenosti, kakvu imaju mnogi iz bogatijih porodica. Već tada on je ozbiljno posvećen naučnom radu, sa posebnim zanimanjem za osmanski period. Zato se pored poznavanja italijanskog (latinskog) i njemačkog jezika ubrzano i uspješno baca na učenje turskog, posebno finansijskog pisma “sijakte”.

Ko hoće da radi ne fali mu posla

No, Gavrilovi pucnji u Sarajevu pokrenuše spiralu nasilja, mnogi jedva dočekaše ne samo da se krene na mrsku Srbiju, već i da započnu odavno željeni pogrom ovdašnjih Srba, posebno onih uglednih. Skarić je odmah uhapšen pod optužbom da vrši špijunažu u korist Srbije. U tu svrhu policiji su poslužile karte koje je izradio i litografisao za potrebe svoje studije o migracijama stanovništva. Uskoro potom sa hiljadama nevinih Srba interniran je u Aradski logor, u kojem će zbog neljudskih uslova boravka zdravlje izgubiti većina tih nevoljnika, a preko 4.300 tamo će ostaviti i kosti.

U prvim danima poslije oslobođenja 1918. vrlo je aktivan član Narodnog vijeća u Sarajevu, koje je bilo privremeni organ vlasti pri formiranju Kraljevine SHS. No, između politike i profesije on bira ovo drugo i vraća se profesorskoj katedri, ali država ima drugi plan pa je ubrzo 1919. imenovan za kustosa Zemaljskog muzeja u Sarajevu.

Tu njegovi naučni kvaliteti dobijaju puni zamah i naredne dvije decenije su vrijeme njegove pune naučne afirmacije i obimnog stvaralaštva. Posvećeno radi na više projekata istovremeno, a njegovo široko obrazovanje mu dozvoljava da sa jednakim uspjehom obrađuje razne epohe i periode od praistorije do austrougarske okupacije. Smatra se pionirom uvođenja stručnog pristupa u tada neuređenu istoriju ovih prostora. Nizale su se godine iscrpnog minucioznog rada: gdjekad bi, recimo, danima preturao po dubrovačkom arhivu, a odmah potom bi otkopavao ostatke starohrišćanske crkve u Homolju, zatim studirao stara vlastelinska groblja ili turske deftere.

Autorstvo

Profesor Skarić je bio dugogodišnji saradnik raznih časopisa i novinskih izdanja. Njegove vrlo zapažene radove i druge tekstove objavljivali su: “Delo”, “Bosanska vila”, “Brankovo kolo”, “Razvitak”, “Pregled”, “Sarajevski list”, “Narodno jedinstvo”, “Jugoslovenska njiva”, “Nova Evropa”, “Glasnik Zemaljskog muzeja”, “Glasnik Geografskog društva”, “Srpski književni glasnik”, banovinski “Almanah”, Kočićeva “Otadžbina”, “Srpska riječ”, razni kalendari, spomenice kulturnih i nacionalnih društava i još mnoštvo tekstova rasijano je po raznim  dnevnim novinama i mnogim drugim povremenim časopisima.

Proučavao je, između ostalog, istoriju Hercegovine, porijeklo pravoslavnog stanovništva u sjeverozapadnoj Bosni, smrt kralja Vukašina, pečat patrijarha Arsenija, 4. ceremonijal vizantijskog dvora, pisao o Zmijanju, manastiru Banji i Zavali, obrađivao stare nadgrobne spomenike, sastavio popis bosanskih spahija, obradio rudarstvo srednjovjekovne Bosne i Srbije itd.

Ko hoće raditi ne fali mu posla pa Skariću 1921. povjeravaju i uredničku funkciju “Glasnika Zemaljskog muzeja”, koji će uređivati 15 godina, a u njemu je objavljivao punih 35 godina. On je član glavnog rukovodnog tijela muzeja od 1922. do 1926. godine, kada će biti postavljen na tek ustanovljenu funkciju direktora te ustanove, na kojoj će ostati narednih 10 godina, sve do penzionisanja 1936.

Centralno mjesto njegove naučne znatiželje bila je duga i burna prošlost sarajevskih Srba, njihova Stara crkva, porijeklo, običaji, kulturni i privredni život i drugo, gdje se izdvajaju knjige “Srpski pravoslavni narod i crkva u Sarajevu u 17. i 18. vijeku” (Sarajevo, 1928), “Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do austrougarske okupacije” (Sarajevo, 1937), “Izabrana djela od 1 do 3” i niz drugih vrijednih radova sa tom tematikom. Uređivao je i Muzej stare sarajevske crkve i pomagao svojim znanjem i zalaganjem razne kulturne aktivnosti.

Skarić, kao čovjek izuzetne intelektualne čestitosti, odmjeren i po prirodi blage naravi gledao je da svojim javnim istupima ne daje dodatni impuls čestim međuetničkim,  društvenim i političkim napetostima, već se naprotiv, u skladu sa patrijarhalnim vaspitanjem starih srpskih porodica, uvijek zalagao za tolerantan suživot na bazi punog poštovanja drugog i drugačijeg.

Njemu pripada nemjerljivo velika zasluga što mi danas imamo jasnu sliku o životu sarajevske srpske čaršije, upotpunjenu obiljem dragocjenih fakata koje je on prvi iznio na svjetlost dana i ponudio širokoj publici. Te kulturno-istorijske činjenice pažljivo je birao i sa dostojanstvom potvrđenog naučnog autoriteta prezentovao kao naučno neoborive stavove,  kojima se lako dolazi do odgovora na pitanje čija je ovo zemlja?

Nažalost, znatan broj današnjih sarajevskih Srba još uvijek ne zna kakav su značaj i ulogu imali njihovi preci u životu grada Sarajeva i Bosne i Hercegovine. Tome je glavni krivac jedan istorijski diskontinuitet u izučavanju nacionalne istorije, koja je zbog ideoloških razloga bila potpuno protjerana iz obrazovnog sistema i javnog života tokom podužeg perioda komunističke vlasti (a i poslije Tita - Tito). Iz istih razloga uništeno je i srpsko građansko društvo, kao okosnica i nosilac nacionalne svijesti. Zbog svega toga danas se nedovoljno zna da su Srbi iz Bosne i Hercegovine, a posebno oni iz Sarajeva, bili stvarna društvena elita koja je u periodu od 18. do 20. vijeka snažno uticala na preobražaj svih sfera života tadašnjeg zaostalog osmanskog društva. Skarićeva, kao i djela drugih srpskih istoričara starije generacije, neiscrpan su izvor informacija koje to nepobitno potvrđuju, a na svu sreću pojavila se i generacija savremenih naučnika koja se bavi upravo ovom materijom.

“Historija” i histerija

U vrijeme “kalajisanja Bosne”, tj. nametanja politike ministra Benjamina Kalaja, koja je za cilj imala stvaranja bosanske nacije i jezika, negirajući etnički identitet Srba i Hrvata, profesor Skarić je u svojim radovima podastirao nepobitne činjenice, koje su same po sebi negirale jedan takav projekat, nudeći niz pisanih dokumenata u kojima su drugi pravoslavne žitelje Bosne, a i oni sami sebe, nazivali Srbima, kao neodvojivim dijelom ukupnog srpskog korpusa “našego jezika srboslovesnago”. I sami Turci su ih zvali “srb-milet”, što će reći srpski narod, a kad bi htjeli imenovati svoje pravoslavne podanike govorili bi “srb ve rum - milet”, što je značilo srpski i grčki narod.

Groblje na Carini

Skarići su porijeklom od Gacka, iz sela Lazarić, gdje su se prezivali Pajovići. Jedan njihov predak je bio i knez u selu, međutim, zbog nekog trvenja sa Turcima on morade negdje oko 1770. sa porodicom preći u Sarajevo. Na starom groblju na Carini sahranjen je 1797. Hristo Skaro Pajović, gdje se nalazio i grob njegovog sina Jovana, umrlog 5. februara 1837. Inače, staro sarajevsko srpsko groblje na Carini (Marijin Dvor) je “zakopano” mnogo prije dolaska Turaka, na lokalitetu zvanom Vasiljeva bašča i prije ekshumacije se nalazilo upravo gdje se danas nalaze objekti zajedničkih organa BiH i ono je, takođe, bilo predmet iscrpnog proučavanja profesora Skarića.

Za divno čudo, neki bošnjački političari još i danas se drže pojedinih elemenata tog propalog Kalajevog koncepta. To se nevješto uvija u građansku oblandu, sve sa ciljem ostvarivanja političke majorizacije, odnosno institucionalne dominacije Bošnjaka nad druga dva naroda, za šta je prvi uslov potpuna centralizacija države. Pored toga, u Bosni se i danas (podržan sa vana) njeguje jedan pogled na prošlost, koji je sinteza komunističke i austrougarske antisrpske propagande, po kojoj su Srbi dežurni i jedini krivci za sve “nedaće Bosne”. Ta se “historija” često ispoljava kao politikantska histerija i treba je razobličiti i odbaciti snagom nepobitnih istorijskih fakata, za koje se između ostalih u značajnoj mjeri postarao profesor Skarić.

Odnosi između prošlosti i sadašnjosti su u tijesnoj korelaciji pa se može reći da se kroz prizmu prošlosti vrši projekcija određenih procesa u budućnosti. Ivo Andrić kaže: “Samo neuki i nerazumni ljudi mogu da smatraju da je prošlost mrtva i neprolaznim zidom zauvek odvojena od sadašnjice... Sve što je čovek nekad mislio, osećao i radio neraskidivo je utkano u ono što mi danas mislimo, osećamo i radimo.” Zbog svega rečenog Skarić je nezamjenjiv i uvijek aktuelan i kod njega se krije karika koja nedostaje za našu vezu sa prošlošću, odnosno sa svojim duhovnim bićem i tradicijom, što će nas dovesti do punog shvatanja gdje je naš narod danas i koji ga izazovi čekaju u budućnosti.  

Skarić je napisao 87 radova iz oblasti čisto istorijske nauke, objavljivanih kao zasebne knjige, prilozi, separati i slično u raznim stručnim časopisima, ali i desetine drugih napisa iz oblasti istorijskog, političkog i socijalno-prosvjetnog rada, koje je donosila tadašnja štampa. Do duboke starosti ostao je duhovno svjež, radeći i po 10 i više sati dnevno. Ako kažu da je istorija učiteljica života, onda je on bio njen odani kavaljer i uporni pratilac.

Za svoje ogromno pregalaštvo i obimno naučno djelo Vladislav Skarić je u Kraljevini Jugoslaviji 1924. godine odlikovan Ordenom svetog Save, pet godina kasnije i visokim Ordenom belog orla, a februara 1935. biran je za dopisnog člana Srpske kraljevske akademije.

Ratne 1943, prije ravno 80 godina, u Sarajevu je 6. avgusta u 75. godini preminuo i tiho, bez javnosti ispraćen na vječni počinak Vladislav Skarić, neumorni stvaralac, čovjek koji je do kraja života vjerno i vrijedno služio svome narodu i nauci.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.