Proto Dušan Subotić - mučenik sa harizmom vođe

Srbi su u većini nasjeli na tu priču, ne prepoznajući da se u pozadini krije perfidna politika umanjivanja i relativizacije hrvatske odgovornosti za ono što se dešavalo u NDH. Većina masovnih grobnica je zabetonirana, a neke su obilježene spomenicima sa petokrakom i neodređenim natpisom da tu leže “žrtve fašističkog terora”, čiji broj ili nije naveden, ili je sramno umanjivan (Drakulić). Elem, sve se činilo po sistemu “uzrok smrti ne pominjati”. Zato su mnoga od srpskih stratišta morala čekati pad komunizma, da bi se poslije pola vijeka ubijenim krštenim žrtvama po prvi put obavio parastos i prislužila voštanica.

Naravno da sve to nije učvrstilo famozno bratstvo i jedinstvo, već je naprotiv stvoreno plodno tlo za grubo prekrajanje istorije, pa danas veliki broj hrvatskih “povjesničara”, ignorišući neoborive dokaze, redovno negira užasne razmjere zločina, drastično umanjujući broj hrvatskom rukom ubijenih Srba. A tu nedavno izvjesni Stjepan Lozo u Zagrebu objavljuje knjigu o srpskom genocidu nad Hrvatima u NDH, dok katolički “tisak” piše da je SPC tokom Drugog svjetskog rata djelovala kao fašistička zločinačka organizacija, koja je sa četnicima ubijala nedužne hrvatske civile i djecu. Da se upitate ko je ovdje lud i dokle mogu sezati granice ljudske bezočne laži i nemorala.

Gurnuto u zaborav

Decenijama je bio skrajnut i gurnut u zaborav slučaj svirepog ubistva gradiškog prote Dušana Subotića, da bi se ta priča posljednjih godina našla pred licem javnosti. Ovih dana se navršava 150 godina od protinog rođenja, pa je to prilika da se još jednom podsjetimo njegovog časnog života, plodnog rada, ali i mučeničkog stradanja.

U uglednoj svešteničkog kući Subotića, uz gradiški hram Pokrova presvete Bogorodice, 11. februara 1884. popu Jovu i popadiji Mariji rodio se sin Dušan. Subotići su po predanju nekad došli iz bokokotorskog mjesta Ledenice, a daljom starinom su iz okoline Gacka. Dušan je niže školovanje pohađao u Gradiški, da bi potom svršio Bogosloviju u Reljevu (Sarajevo). Uskoro se ženi i dobija parohiju 1906. u selu Laminci, gdje će službovati do postavljenja za gradiškog paroha 1912. Još zarana on se ističe kao visoko osviješten i revnosan nacionalni radnik, služeći svom narodu na polju prosvjete i kulture, posebno se angažujući na razvoju sokolskog pokreta.

Utom se desi Sarajevski atentat koji vlasti odmah iskoristiše za neviđeni pogrom Srba. Širom Bosne se pokreću “spontane” rušilačke demonstracije, gdje razularena krvožedna rulja uništava sve što je srpsko, samo u Sarajevu oko 1.000 radnji i privatnih stanova. Uz prećutni blagoslov vlasti stradala je i opljačkana milionska srpska imovina. Gomila uzvikuje: “Dole Srbi, dole Vlasi, istrijebiti tu gamad iz Bosne”, a biskup Šarić Srbe naziva zvijerima i gujama.  U Sarajevu je iz zatvora pušteno više sitnih muslimanskih i hrvatskih kriminalaca koji postaše kolovođe u nasilništvu. Čak se i njemački konzul Rudolf Asfalt čudio, pišući Berlinu: “Zašto je vlast dozvolila plaćeničkoj rulji Hrvata i muslimana da divlja pod zaštitom policije.” Skrnave se crkve, hapse i terorišu najugledniji Srbi, zabranjuje se ćirilica, zatvaraju kulturna, prosvjetna i humanitarna društva, pa čak i muslimanski “Gajret” kao prosrpski.  Zatvaraju se i srpske konfesionalne škole, čak i neke gimnazije. Neregularna vojna formacija “šuckori”, pretežno obijesni muslimanski ološ, zalazi u srpska sela i vrši nebrojene zločine.

Teško da je ta hajka mogla obići protu Subotića koji je odmah, zajedno sa drugim viđenim Srbima, uhapšen i optužen za akt protiv države u čuvenom “banjalučkom veleizdajničkom procesu”. Osuđen je 22. aprila 1915. na 14 godina robije u prvoj grupi “najvećih zločinaca”, od kojih 16 dobiše i smrtne kazne. Na dan izricanja presude bijaše Velika subota i osuđeni prkosno zapjevaše tropar “Hristos voskrese iz mertvih ...” Osim smrtnih, izrečena je još 81 kazna od tri do 20 godina robije. Prota je još neko vrijeme tamnovao u Banjaluci, gdje je 29. januara 1917. u jednoj većoj ćeliji sa drugovima čak proslavio i svoju krsnu slavu Časne verige, kad ga je posjetila i supruga Lepa. Potom teško robija u Zenici, sve do dolaska oslobodilačke srpske vojske 1918. godine. 

Razvoj u slobodi

Neumorno se angažuje oko stvaranja zajedničke države, međutim u Zagrebu mu istoričar Vladimir Ćorović reče kako tamošnji političari negiraju Bosnu i Hercegovinu kao srpske zemlje i ometaju njeno ujedinjenje sa Srbijom. Odmah se vraća u Krajinu i sa sveštenicima Nikolom Kostićem i Dušanom Kecmanovićem osniva narodna vijeća, za šta pridobijaju i mnoge muslimane. Tako su artikulisane većinske narodne težnje, pa će uskoro 42 sreza u BiH od ukupno 54 izglasati bezuslovno ujedinjene sa Srbijom, ne čekajući na taktiziranje i prenemaganje hrvatskih i nekih bosanskih političara u pregovorima sa Beogradom.

Konačno, stvaranjem Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije, srpski narod zapadno od Drine dobio je mogućnost za svoj nesmetan razvoj u slobodi, bez tutorstva neprijateljskog okupatora i njegovih domaćih skutonoša. Prota se tada svojski poduhvatio na sveopštem razvoju i napretku svoga kraja. Podiže hramove, škole, parohijske domove, prvu Banovinsku bolnicu, gradi most preko Save, osniva srpske zemljoradničke zadruge i biblioteke, a posebno je agilan u radu sa omladinom, gdje ga vidimo kao revnosnog pokretača Sokolskog pokreta. Godine između dva rata bile su vrijeme njegove pune afirmacije kao narodnog vođe i tribuna, ali i vidnog razvoja njegove Gradiške, koju zbog sveopšteg procvata nazivaše “Mali Beograd”. Prota je uvaženi član Srpske radikalne stranke, pa mu posebnu čast čini i veliki Nikola Pašić, koji ga lično posjećuje u Gradiški. Za narodnog poslanika u Skupštinu Kraljevine Jugoslavije biran je pet puta - 1920, 1923, 1925, 1935. i 1938. godine.

Prota je za svoj pregalački rad šest puta odlikovan prestižnim ordenjem tadašnje države. Bio je čovjek lijepe vanjštine, gospodstven, pedantan, besprijekorno odjeven, ponositog odmjerenog hoda. Čitava njegova pojava je odavala ozbiljnu i autoritativnu ličnost koja je izazivala pažnju i poštovanje. Bijaše izvanredan pojac i besjednik, čije su se riječi dugo pamtile, a bogosluženja pažljivo slušala.

Tridesetih godina, čim ubiše kralja u Marselju, hrvatski separatisti počeše još drskije raditi na razgradnji države, gdje bi prvi planski korak bio stvaranje Banovine Hrvatske, u koju bi ušli i čisto srpski etnički i istorijski krajevi. Dušan Subotić sa grupom gradiških prvaka piše: “Srpski narod nije vodio krvave dugotrajne ratove, da bi sad drugi odlučivali o njemu bez njega ... muški i smjelo to treba prekinuti i reći svuda i svakome da je Bosna i Hercegovina srpska zemlja.”

Aprilski slom, njemačka okupacija i formiranje NDH pokrenuše novu spiralu zla i masovno stradanje Srba, kao da silama mraka ne bi dosta preko milion uništenih srpskih života samo dvije decenije ranije u Velikom ratu. Srbi su bili smetnja stvaranju željene, etnički čiste hrvatske države, a za njihovo uništenje prvo je trebalo eliminisati narodne vođe i prvake. Odmah 11. aprila 1941.  ustaše protu Dušana hapse i zatvaraju u samostanu “časnih sestara” i već tu ga bezdušno muče. Potom se tortura nastavlja u banjalučkoj “crnoj kući”, čiji je “stanar” bio i onomad 1914. Ustaški list “Hrvatska krajina” o hapšenju prote piše kako je on veliki progonitelj Hrvata, podvlačeći da “mora dobiti zasluženu kaznu”.

Zločinac Gutić

U to vrijeme u Banjaluci je postavljen za ustaškog stožernika i povjerenika za Krajinu zlikovac Viktor Gutić, viđeni član ustaškog establišmenta. Njega citira britanski istoričar Rori Jeomans: “Izdao sam drastične naredbe za ekonomsko uništenje Srba, a slijede nove za njihovo potpuno istrebljenje... ne budite slabi prema njima, uništavajte ih gdje god stignete.” Ritam zločina naglo je dobijao na ubrzanju i već poslije nekoliko sedmica od pojedinačnih represija došlo se do masovnih zločina genocida. Propagandna mašina je radila punom parom da bi Srbe satanizovala i prikazala kao zavjerenike i neprijatelje hrvatske države. Kreiran je ambijent u kojem će svaki zločin prema njima unaprijed biti opravdan.

Uoči Đurđevdana 1941. uhapšen je i vladika banjalučki Platon, da bi te noći, zajedno sa protom Subotićem, bio podvrgnut najsvirepijem mučenju. Odsječene su im uši i nos, kopane oči, čupana brada, zasijecano tijelo i soljene rane, poslije čega su odvezeni automobilom šest kilometara prema Kotor Varošu, tu dotučeni i bačeni u nabujalu Vrbanju. Ovo gnusno djelo izvršili su Gutićevi koljači: Osman Đelić, Marko Kovačević i Niko Čondrić. Protino unakaženo tijelo je pronađeno 24. maja kod sela Vrbanja, gdje je bilo i sahranjeno do 3. maja 1946. kada je preneseno u porodičnu grobnicu u Gradiški. Tijelo vladike Platona, o kojem će drugom prilikom biti više govora, nađeno je na obali Vrbasa, odakle je prenijeto u Banjaluku i tiho, bez pratnje, obreda i natpisa na krstu, sahranio ga grobar Rade Crnogorac na tadašnjem vojničkom groblju. Kosti su mu 1973. prenijete u novi Saborni hram u Banjaluci.

Istoričar Saul Fridlender piše da je Pavelićev režim bio mješavina fašizma i fanatičnog katoličanstva. Po starom austrougarskom receptu opet su zabranjena sva srpska društva i naravno “bizantska” ćirilica. Donose se drakonske rasne uredbe prema “nepoćudnim elementima”. Čak je i njemački vojni poslanik u Zagrebu, general Glez fon Horstenau, u više navrata upozoravao Berlin na “ustaški pomahnitali pohod i genocidnu kampanju protiv 2,2 miliona Srba”. Ustaše su bile opako “učinkovite”, horde krvožednih zlikovaca su kao bijesni psi pušteni sa lanca i činili neviđene užase nad golorukim narodom. Bio je to suton ljudskosti. Istoričar Džonatan Štajnberg kazuje da su ustaše “srpske i jevrejske civile, žene i djecu doslovno sasjekli na smrt, sela su zbrisali, a seljake zatvarali u štale koje bi zapalili”.

Civili i nejač, koja nije ubijena na licu mjesta poput onih u Drakuliću, Šargovcu, Motikama i Rakovcu, je u dugim kolonama očajnika otpremana u ustaške logore smrti: Kerestinac, Jadovno, Danica, Stara Gradiška, Jastrebarsko, C. Požega, Lepoglava, Pag, Bjelovar, Sisak i konačno Jasenovac, te još desetak manjih. Krajina je bila u crno zavijena, stotine hiljada Srba je zvjerski ubijeno nožem, maljem, krampom ili živo bačeno u jame, a protina Gradiška je postala druga po redu najstradalnija opština u Evropi, izgubivši čak 40 odsto svog predratnog stanovništva.

Dakle, osvrnemo li se na krvavu istoriju 19. i 20 vijeka pa sve do sadašnjeg vremena, biće potpuno jasno da je srbofobija na tlu Hrvatske kontinuiran proces dugog trajanja.

U Gradiški je na 77. godišnjicu smrti prote Subotića, 5. maja 2018, uz angažovanje Bojana Vujinovića, otkrivena njegova spomen-bista, promovisana knjiga o njemu, djelo Darija Drinića i dokumentarni film autora Milana Pilipovića i Draška Vidovića.

Stradanje sveštenika

Stradanje prote Subotića u dva svjetska rata je paradigma stradanja Srpske crkve i njenog sveštenstva. NDH je još žešće nastavila ono što je Austrougarska (1914 - 1918) činila prema SPC, kao najjačoj uporišnoj tački vjekovnog srpskog bitisanja i opstanka. Već 1941. ustaše su umorile 190 sveštenoslužitelja, a do konca rata od ukupno 577 (april 1941) ubijeno je njih 219, od čega 157 iz BiH,  protjerano 334, a tek 18 je uspjelo pobjeći. Za to vrijeme djelimično ili potpuno uništeno je 450 pravoslavnih hramova, od čega 110 u Banjalučkoj eparhiji. Ovom stravičnom bilansu treba dodati i 482 ubijena sveštenoslužitelja od strane komunista, precizno zadokumentovanih (dr Džomić), uglavnom iz čisto ideoloških razloga i to uz teška mučenja i ponižavanja. Nažalost, vjerni obožavaoci Brozovog lika i djela i danas uporno odbijaju da se suoče sa ovim, kao i drugim po Srbe kobnim posljedicama djelovanja “kompartije”. 

Progon nakon atentata

Odmah po Vidovdanskom atentatu započe zatvaranje Srba po već ranije spremnim spiskovima. Formirani prijeki sudovi su najuglednije pojedince otpremali u brojne logore u Aradu, Doboju, Teherdorfu, Turonju, Nežideru, Šopronjeku, Braunau, Mauthauzenu i drugim. O razmjerama progona govori činjenica da su čak i mnoga djeca suđena i zatvarana, poput dvanaestogodišnje Simane Lojović iz Trebinja, koja je osuđena na četiri mjeseca zbog vrijeđanja cara. Poseban udar bješe na sveštenike, 72 su umorena, a stotine podvrgnute zatvaranju i mučenju. Samo tokom 1917. njih 118 je zatočeno u Nežideru. Od oko 240.000 interniranih Srba smrtno je stradalo njih 63.000. Umiralo se od pjegavog tifusa, tuberkuloze, gladi, hladnoće i raznih zaraza. Posebno okrutni uslovi bili su u dobojskom logoru, gdje je skončalo oko 5.000 Srba, među kojima ogroman broj djece. Samo u aprilu 1916. umrla su 643 djeteta (preko 20 dnevno).

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.