Zašto je istorija srednjeg vijeka ignorisana na domaćem filmu: Samo kvalitet spasava srpski spektakl

Producent ovog ostvarenja je kompanija “Living pikčes”, a scenario je nastao prema motivima drame iskusnog novinara, pisca i dramaturga Miodraga Ilića “Puč”, koja je svojevremeno, s velikim uspjehom, igrana u Beogradskom dramskom pozorištu.

Ova vijest svakako bi trebalo posmatrati pozitivno iz ugla filmske publike i poštovalaca nacionalne istorije, ali i sa dozom zdravog opreza, makar dok ostvarenje ne stigne u bioskope i ne prođe kritički test. Oprez je, naravno, posljedica nekih pompezno najavljenih projekata slične tematike, poput nesretne televizijske serije “Nemanjići”, koja je nakon premijere isječena od strane kritike i publike, uz ekspresno prekinutu produkciju nakon završetka emitovanja prvih 15 epizoda, iako je bilo najavljeno nekoliko sezona, koje bi pokrile cjelokupnu istoriju najčuvenije srpske vladarske dinastije.

Kada se pogleda dalje u filmsku istoriju, ništa bolje srednjovjekovne teme nisu prošle ni u ranijim projektima sa nacionalnim predznakom, poput Šotrinog “Boja na Kosovu”(1989), koji bez obzira na ogromnu podršku tadašnje vlasti i zvjezdanu glumačku ekipu nije uspio da dobaci dalje od suvog televizijskog filma, uprkos velikim ambicijama koje su stajala iza njega.

Da ironija bude veća, najbolja filmska i televizijska djela na temu srpske nacionalne istorije, te narodne epike i mitova koji je prate, nastala su skromnim sredstvima i na zdravim umjetničkim ambicijama svojih autora. I sve to, tokom perioda postojanja socijalističke Jugoslavije, čije društveno uređenje, da se na lažemo, nije bilo pretjerano naklonjeno temama nacionalne istorije, osim ako nisu slavile herojsku borbu naših naroda i narodnosti u Drugom svjetskom ratu.

Neiskorišćen kreativni potencijal

Objektivno posmatrajući, ovaj period istorije nosi zanimljiv, ali krajnje neiskorišćen kreativni potencijal za bioskop i televiziju. Najveći dio kosovske epike, koja čini osnovu kulturnih temelja srpske državnosti, korijene vuče iz srednjeg vijeka kao prelomne tačke u nacionalnoj istoriji. Strogo istorijski gledano, ovaj period jedan je od najdinamičnijih perioda u naučnom smislu, koji obuhvata uspon srpske kraljevine, bratske i unutrašnje sukobe, političke i dvorske intrige, nastanak carstva, invaziju Turaka i propast srpskih država.

Takođe, srednji vijek na istorijsku scenu izveo je velik broj živopisnih ličnosti poput kraljeva, feudalaca, vojnih ličnosti i crkvenih velikodostojnika, čiji životi i karakteri izgledaju kao stvoreni za filmsku ekranizaciju.

Ipak, i pored svih početnih prednosti za privlačenje publike, filmovi i serije na ovu temu u modernoj produkciji mogu se izbrojati na prste dvije ruke, iako su neki drugi istorijski periodi prošli bolje, kako u pogledu kvantiteta, tako i kvaliteta, posebno oni iz nešto novije istorije vezane za period svjetskih ratova 20. vijeka i dva srpska ustanka iz 19. vijeka.

Manjak filmova iz žanra istorijskog filma donekle ima pokriće u objektivnim razlozima poput: visoke cijene produkcije, nedovoljno razvijenih kapaciteta domaće filmske industrije i manjka vrhunske tehnologije neophodne za moderno snimanje ove vrste filmova. Ipak, to su većinom tehnički produkcijski problemi, koji se mogu prevazići inostranim koprodukcijama ili početnom postavkom scenarističke ideje, koja izbjegava skupe i zahtjevne scene spektakla, već se bazira na dramsku postavku i jeftinije scenografije. Ključni problemi za odsustvo ovog žanra u modernoj srpskoj kinematografiji najbolje se možda vidi na pomenutoj seriji “Nemanjići”, u produkciji RTS-a. Svakako toliko oštre reakcije, ali ni interesovanje, ne bi imao televizijski projekat koji bi se prihvatio neke manje značajne teme. I sam način na koji su “Nemanjići” najavljivani kao serija koja će promijeniti sliku o Srbiji, uz lakomislena poređenja sa svjetskim hit serijama slične tematike poput “Tjudora” ili “Igre prestola”, podigao je očekivanja do “istorijskog maksimuma” - pa je i pad na zemlju i realnost bio teži. Beskrajna je lista zamjerki koje se odnose na gotovo sve aspekte serije, od govora junaka i jezika koji koriste, preko loše glume, niskobudžetnih efekata i uopšte “jeftinog” opšteg utiska.

Izabran je scenario pisca sa iskustvom (Gordan Mihić), uložen je za regionalne uslove veliki novac (2,87 miliona evra, odnosno 191.300 evra po epizodi), angažovano je 218 glumaca i 2.700 statista, a posebna pažnja je uložena u kostimografiju, kako bi se uvjerljivo oživio srednjovjekovni period u Srbiji (Raška) tokom vladavine dinastije Nemanjića. Ipak, u samoj realizaciji nešto je krenulo po zlu i rezultat je bio daleko ispod visokih očekivanja, a to nešto, jeste brzopletost, kratke pripreme, manjak kvalitetnih ljudi u svim aspektima produkcije i površan amaterski pristup jednoj vrlo kompleksnoj temi.

U istorijskom spektaklu doslovno se mora voditi računa o svakoj sitnici, od jezika koji junaci koriste, preko kostima, do izgleda likova, ali prije svega moraju se u pravoj mjeri pomiriti istorijske činjenice i filmska fikcija. U omjeru, koji ne poništava unutrašnju dinamiku i uvjerljivost viđenog, kako bi se publika mogla identifikovati sa radnjom i likovima, uz izbjegavanje naučne suvoparnosti u prikazu.

Nažalost, ova serija to je imala samo u naznakama, što je, uz katastrofalno postavljen marketing i unaprijed neostvarljivu želju autora da njihovo djelo bude svima opšteprihvatljivo, bilo dovoljno za spektakularan promašaj uz banalizaciju velike teme.

Bolja prošlost uz bolje autore

Da bude zanimljivije, najava filma o caru Dušanu, najmoćnijem vladaru iz loze Nemanjića, stiže u godini kada dva kultna ostvarenja na temu srpske istorije u srednjom vijeku pune 40 godina od svog emitovanja u bioskopima.

Naravno, riječ je o filmovima “Banović Strahinja” i “Dorotej”, koji i nakon četiri decenije, uz dobrom dozom fantastike obojeni “Čudotvorni mač”(1950), režisera Vojislava Nanovića i epskom poezijom inspirisani TV-film “Čudo”(1971) u režiji Đorđa Kadijevića, ostaju najkvalitetniji doprinos srpskog srednjeg vijeka žanru istorijskog filma.

Njihovo uspješno kreativno starenje, te velik značaj na filmsku umjetnost i dobar ugled kod publike, mnogo je lakše objasniti kad se pogleda spisak autorskih imena koja su učestvovala u njihovom nastanku. Za režiju “Banovića” bio je zadužen čuveni hrvatski režiser Vatroslav Mimica (“Seljačka buna”), dok je scenario djelo legendarnog srpskog scenariste i režisera Aleksandra Saše Petrovića (“Tri”, “Skupljači perja” i “Seobe”).

Glumačku ekipu predvodio je italijanski bard Franko Nero, uz vrhunska domaća pojačanja u vidu Dragana Nikolića, Rade Šerbedžije i Sanje Grabovića. Sa druge strane, scenario za “Doroteja” pisan je po istoimenoj knjizi čuvenog pisca istorijskih romana Dobrila Nenadića, a za film ga je adaptirao doajen domaće književnosti i dramaturgije Borislav Mihajlović Mihiz, dok je iza kamere bio iskusni veteran Zdravko Velimirović. Glumačka ekipa bila je takođe sastavljena od vrhunskih glumaca tog vremena, poput Velimira Bate Živojinovića, Gojka Šantića, Gorice Popović i drugih umjetnika.

“Banović Strahinja” je bio veliki hit, u Jugoslaviji ga je vidjelo oko 800, a u Srbiji gotovo 600 hiljada ljudi. Publiku u krajevima gdje je epska tradicija živa privlačila je sama priča, mačevanje i akcija, urbanu publiku eksplicitna erotika i provokativan pristup mitu, a usmenoj reklami pomogle su i efektne replike filma, koje se ponavljaju sve do danas.

Važno je pomenuti da je u dijelu srpske kulture “Banović Strahinja” napadan kao film koji negativno prikazuje nemanjićku aristokratiju, te ne poštuje epsku tradiciju. Pisac, istoričar i kritičar Aleksandar Novaković relativno je nedavno u zborniku “Novi kadrovi mlade srpske kritike” napisao polemički tekst, sa tvrdnjom da je srpskog junaka Mimica prikazao kao kolebljivca i slabića, iako je sam režiser svoj film u startu vidio kao preispitivanje epske tradicije kroz ljubavnu priču u prvom planu nasuprot časti i dužnosti kao opštim obrascima epike.

Sa druge strane, “Dorotej” Zdravka Velimirovića je u startu postavljen više kao drama nego istorijski spektakl, sa fokusom na obične ljude iz naroda: vojnike, kmetove, monahe, čija sudbina ipak zavisi od volje njihovih vlastelinskih gospodara. Zbog toga je priča o monahu Doroteju, travaru, koji spletom intriga i okolnosti bude nazvan čudotvorcem, uz ljubavnu priču koja se događa u 14. vijeku, bila mnogo lakša za realizaciju i za prihvatanje od strane publike, koja je istoimeni roman pretvorila u čitalački bestseler.

Bez obzira na dobar prijem publike, oba filma su na Pulskom festivalu prilično ignorisana od strane kritike i žirija, uz nagrade u sporednim kategorijama (najbolja muzika za “Strahinju” i najbolja kostimografija “Dorotej”), što je u neku ruku očekivano, kada se uzme u obzir socijalističko uređenje, kao što smo već pomenuli, umjetnički i društveno okrenuto mnogo modernijim temama od srednjeg vijeka.

Opasna granica istorije, fikcije i politike

Gdje je uopšte granica između istorije i fikcije, pogotovo kada je riječ o ovakvim, za jedan narod “najvećim” temama, koje često uđu u domen dnevne politike ili pod udar dežurnih zaštitnika nacionalne istorije, najbolje ilustruje sudbina gorepomenutog spektakla “Boj na Kosovu”.

Ovaj film rađen je prigodno, u znak obilježavanja 600 godina Kosovske bitke, u eri euforije dolaska na vlast Slobodana Miloševića. Pritiješnjen rokovima i željama da slavna prošlost bude još jedno od državnih oružja na Gazimestanu, ovaj film bi najradije i sam režiser Zdravko Šotra izbacio iz sjećanja. Uprkos ogromnim naporima cijele ekipe, visokom budžetu i sjajnoj glumačkoj podjeli, krajnji rezultat je bio vrlo traljav, neuvjerljiv i prilično promašen, kako u pogledu istorije kao nauke, tako i filma kao grane umjetnosti.

Iz aviona se vidjelo da je film sniman iz “predumišljaja” i preko noći, pod velikim pritiskom odozgo, uz brojne tehničke greške i tipičan teatralni patos u govoru, koji je Srbiju više udaljio nego približio sopstvenoj prošlosti. Koliko je važnost teme bila pogubna za krajni rezultat najbolje objašnjava izjava scenariste Ljubomira Simovića, koji je kasnije rekao “da je imao utisak da piše u prisustvu cele nacije, a tako se ne može napisati ništa dobro”.

Sa druge strane, pisac Milovan Vitezović, autor scenarija za odličnu seriju “Vuk Karadžić”, koja je, ponovo u režiji Đorđa Kadijevića, bila i ostala jedna od najsvjetlijih tačaka serijske produkcije i nacionalnih istorijskih tema, rekao je da je tajna njegovog rada na istorijskim temama baš u istorijskom pristupu.

- Trudim se da spoznam sve što se može spoznati, kako o temi, tako i o ličnostima. Tragam i za prikrivenim istinama, da bih postizao istorijsku i dramsku intrigu. Staram se pritom da istorijsku istinu ni u čemu ne izneverim, jer bih time izneverio osnovne razloge dela. Vodim računa da u stvarnim istorijskim scenama budu dokazani glavni akteri, ali, ako mi, recimo, neko baš treba za određenu scenu, iz razloga glavne ideje, a za koga nemam dokaza da je baš bio tu u tom momentu, uzeću ga pod uslovom da nema dokaza da je bio na nekom drugom mestu. To mi se dešavalo u pisanju serije “Vuk Karadžić”, ali sam za ovakvo postupanje imao veliku saglasnost stručnog konsultanta prof. dr Miodraga Popovića, najboljeg Vukovog, tada živog, biografa - rekao je Vitezović.

Pravi trenutak za istoriju

Dobra vijest koja ide u korist ostvarenja “Dušan Silni” i drugih projekata istorijske tematike jeste da žanr istorijskog filma ili televizijskih serija u ovom trenutku predstavlja jedan od komercijalno najpopularnijih podžanrova u industriji zabave. Serijali slične tematike, poput serija “Vikinzi”, “Posljednje kraljevstvo”, “Varvari”, “Domina”, “Sloveni” i drugih koji se bave istorijom srednjeg i starog vijeka, haraju striming servisima, tako da momentum definitivno ide naruku autorima koji se žele baviti ovom tematikom.

Domaće serije poput “Senki na Balkanom”, koje se bave nešto novijom istorijom (doba između dva svjetska rata), pokazale su kako se ovoj tematici može pristupiti na profesionalan način, uz odličnu reakciju publike.

Recept djeluje jednostavno, iako nije lako izvodljiv. Mora se, prije svega, obratiti pažnja kako na istorijske detalje, tako i na njihovu umjetničku interpretaciju, uz angažman kvalitetnih autorskih i glumačkih imena koja mogu oba zadataka iznijeti na adekvatan način. Posebno je važno obratiti pažnju u autorskom dijelu posla na pisanje scenarija, jer jedan čovjek jednostavno rečeno ne može pisati takvu vrstu scenarija, već se mora odvojiti vrijeme i novac za tzv. “njriters room”, koji podrazumijeva vođu projekta, tim pisaca i stručne konsultante.

Jedan od scenarista ove serije, pisac Dejan Stojiljković, koji je velik dio ugleda i uspjeha kod publike i kritike stekao upravo serijom romana koji se bave istorijskim temama od Drugog svjetskog rata do srednjeg vijeka, kaže za “Glas Srpske” da njega odsustvo filmova ove tematike ne čudi mnogo.

- Više je razloga zbog kojih u našoj kinematografiji nema velikih istorijskih spektakala. Ali ako ste primetili - nema ni mnogo velikih istorijskih romana. To je teška disciplina i zahteva mnogo istraživanja i rada. Naše filmadžije često vole da idu na sigurno, pa su savremene teme dominantne. A i lakše ih je snimiti. Takođe, postoji ozbiljan problem sa scenaristima i piscima, jer ono šta se i kako uči na Fakultetu dramskih umetnosti daje kao rezultat kadrove koji scenario tretiraju kao prostor za vežbu u omažiranju i kopiranju, da ne govorim o tome kako jedan veliki deo nema osnovnog talenta za pripovedanje - kaže Stojiljković.

On dodaje da je postojanje velikih istorijskih filmova u prošlosti, kao i uvijek, pitanje finansija i ozbiljnosti države.

- Stvari su tu jednostavne. Velika država - velika kinematografija. Mala država - mali budžeti, male mogućnosti. Turci, recimo, rade spektakle, ali oni mogu da izdvoje i 20 miliona evra po filmu. Mi smo još daleko od toga. Koristim se ovom prilikom da ekipi filma “Dušan Silni” dam podršku i poželim srećan rad na projektu i mnogo uspeha. Ujedno čestitam kolegama na hrabrosti da se uhvate u koštac sa tako velikom temom - kaže čuveni pisac za “Glas”.

Možemo samo na njegove riječi dodati da uz ovu vrstu pristupa autora, pomoć države i kreativnu slobodu, možemo očekivati da neizmjerno bogatstvo junaka i događaja kojima obiluje srpska srednjovjekovna istorija na dostojan način ožive na velikom i malom ekranu. Bez obzira na to da li nose nadimak Silni ili Nejaki i da li ih istorija pamti kao heroje ili izdajnike.

Dva vladara

Prema riječima režisera Petra Pašića, on u svom projektu nema namjeru da pravi klasični biografski film, već je fokus na jednoj epizodi iz Dušanovog života.

- “Dušan Silni” nije klasičan biografski film koji prati istorijat velikog vladara od njegovog rođenja do smrti, već se fokusira na jedan period njegovog života, onaj kada je svrgao svog oca Stefana Dečanskog i prati njihovu borbu za vlast. To je, u suštini, sukob dva različita pogleda kako treba da se vodi srpska država. Na jednoj strani je Stefan Dušan, mlad, progresivan, pun ideja, a na drugoj njegov otac, oprezniji i tradicionalniji vladar - rekao je Pašić povodom najave svog projekta.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.