Srpska pravoslavna crkva obilježava 100 godina od ponovnog ujedinjenja: Jedini garant srpskog jedinstva

Odmah po završetku Prvog svjetskog rata i nakon stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine u svim srpskim oblasnim crkvama, gdje je postojala vjersko-crkvena autonomija, srpski narod je počeo da traži da se uspostavi ujedinjena Srpska pravoslavna crkva. Uprkos današnjim tumačenjima liberalnih kritičara srpskog pravoslavlja, tradiciju stare Pećke patrijaršije poslije njenog nasilnog ukidanja 1766. godine, do obnove i novog uspostavljanja prije stotinu godina, čuvale su Beogradska, Cetinjska i Karlovačka mitropolija. Ujedinjenje i administrativno uobličavanje srpskih crkvenih oblasti, čije temelje su držale tri navedene mitropolije, urađeno je na temeljima autokefalije iz srednjeg vijeka i nije nikakva novija tekovina, kako to pokušavaju da prikažu određeni politički i svjetovni krugovi, prije svega u Crnoj Gori.

Svjetovno i duhovno

Ipak, direktor Arhiva Srpske pravoslavne crkve u Beogradu Radovan Pilipović, koji je autor nekoliko naučnih radova o istoriji SPC, kaže da ni obnova Pećke patrijaršije i izbor mitropolita Dimitrije Pavlovića za patrijarha nisu prošli bez miješanja svjetovne vlasti u duhovne poslove. On objašnjava da je mitropolit Dimitrije izabran za patrijarha ujedinjene Srpske pravoslavne crkve 28. septembra 1920. godine na zasjedanju Svetog arhijerejskog sabora, ali da tadašnja vlast Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno regent Aleksandar Karađorđević nije prihvatio takav način izbora patrijarha, zbog čega je vlast 23. oktobra 1920. izdala Uredbu o izboru prvog srpskog patrijarha obnovljene Srpske pravoslavne crkve.

- Uredbom je bilo predviđeno znatno učešće svetovnih lica u izboru patrijarha i konačna potvrda od strane kralja. Istog dana objavljena je i Uredba o Srpskoj patrijaršiji, a izborni sabor se sastao 12. novembra i ponovo je u Sabornoj crkvi u Beogradu izabrao za patrijarha Dimitrija Pavlovića. Prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević u ime kralja Petra svojim ukazom je priznao crkveno ujedinjenje i potvrdio odluke Svetog arhijerejskog sabora o podizanju autokefalne ujedinjene pravoslavne Srpske crkve na stepen patrijaršije - objašnjava Pilipović.

Prema njegovim riječima, crkveno-politička situacija u srpskim zemljama 1918., u godini završetka Prvog svjetskog rata bila je takva da su tradiciju stare Pećke patrijaršije, nasilno ukinute 1766. godine, čuvale Beogradska, Cetinjska i Karlovačka mitropolija.

- Primorske eparhije (Dalmatinsko-istrijska i Bokokotorsko-dubrovačko-spičanska) bile su pod vrhovnom upravom bukovinskog mitropolita sa sedištem u rumunskim Černovicama. Bečka vlada je ove srpske eparhije neprirodno otrgla od Sremskih Karlovaca da ne bi dolazilo do kulturne i nacionalne integracije Srba, kako je to bečki dvor želio. Eparhije u BiH, hercegovačko-zahumska, sarajevsko-bosanska, zvorničko-tuzlanska i banjalučko-bihaćka, sve u rangu mitropolija, bile su u autonomnom statusu, na osnovu konvencije austrougarske vlade i Fanara, odnosno Carigrada, dok eparhije u Staroj Srbiji i Makedoniji, koje su od 1872. bile u vrtlogu nacionalističkih strasti zbog sukoba bugarofila i srbofila koje su od 1913. bile u sastavu Kraljevine Srbije, nisu od Carigrada dobile kanonski otpust - kaže Pilipović.

On objašnjava da je ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve dobro razrađeno na četiri preliminarne konferencije, održane od 1918. do 1920. godine.

- Prva konferencija pravoslavnih episkopa srpskih pomesnih crkava održana je 31. decembra 1918. godine u Sremskim Karlovcima. Tom prilikom zaključeno je da “postoji volja zakonitih predstavnika srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti za ujedinjenjem i na osnovu toga izriče se potreba da se odmah pristupi izvršenju toga crkvenoga ujedinjenja uspostavljanjem Srpske Patrijaršije, pošto se sa punim pouzdanjem očekuje, da će i srpska crkva u Crnoj Gori pristati na ujedinjenje, koja zbog kratkoće vremena i teških prometnih prilika nije mogla biti zastupljena na ovom zboru episkopa”. Druga konferencija održana je od 24. do 28. maja 1919. u Beogradu i tada je proglašeno “duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti, koje će se jedinstveno definisati i urediti svojim putem kada se cijeli Arhijerejski sabor Ujedinjene Srpske Crkve kao jedno autokefalno tijelo sastane pod predsjedništvom svoga Patrijarha”. Na Trećoj konferenciji, održanoj od 3. do 15. decembra 1919. godine u Sremskim Karlovcima, usvojen je Nacrt zakona o proglašenju i vaspostavljanju Srpske patrijaršije, ali ta konferencija nije radila kao što je bilo planirano, s obzirom na to da je mitropolit Dimitrije bio bolestan. Četvrta konferencija održana 9. septembra 1920. godine, proglasila se Svetim arhijerejskim saborom Ujedinjene Srpske pravoslavne crkve i tom prilikom, arhijereji su odlučili da se proglašenje Srpske patrijaršije obavi u Sremskim Karlovcima. Uporedo sa tim aktivnostima, trajali su pregovori sa Carigradskom patrijaršijom koji su okončani tek kada je plaćeno 1,5 milion franaka naknade za neisplaćenu pomoć - objašnjava Pilipović.

Carigrad

Sinod Carigradske patrijaršije 19. marta 1920. priznao je i blagoslovio valjanost i namjeru ujedinjenja srpskih crkava u jednu, a Srpska patrijaršija je u junu 1921. godine poslala notifikaciju o proglašenju Carigradskoj patrijaršiji. Sveti sinod Carigradske patrijaršije razmatrao je od 10. i 17. februara 1922. novonastalo stanje u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Delegacija Carigradske patrijaršije je doputovala u Beograd sa Kanonskim pismom patrijarha Meletija IV, a pored tog pisma donijela i Tomos o prisajedinjenju eparhija koje su ranije bile pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije.

- Sinod Srpske pravoslavne crkve je primio u svečanoj dvorani Patrijaršije u Beogradu 1. aprila 1922. godine Tomos br. 1149 od 19. februara 1922. godine, kojim se priznaje odvajanje od Vaseljenske patrijaršije i prisajedinjenje Srpskoj crkvi sledećih eparhija: skopske, raško-prizrenske, veleško-debarske, pelagonijske, prespansko-ohridske, poleanske, jednog dijela mitropolije vodenske, strumičke, dabro-bosanske, hercegovačko-zahumske, zvorničko-tuzlanske i banjalučko-bihaćke i prisajedinjenje Karlovačke, Crnogorsko-primorske i dvije dalmatinske eparhije bokokotorsko-dubrovačke i dalmatinsko-istrijske sa pravoslavnom crkvom Srbije u jednu: “Avtokefalnu Ujedinjenu Srpsku Pravoslavnu Crkvu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca”. Čitanjem Tomosa 2. aprila 1922, što je potvrđeno i kraljevim ukazom, eparhije u južnoj Staroj Srbiji i Makedoniji su uključene u Srpsku pravoslavnu crkvu, kao deo “srpskih oblasti”. Sveti arhijerejski sabor je tada donio odluku da se skopska, cetinjska i sarajevska eparhija podignu na stepen mitropolije, a njihovi episkopi da nose titulu mitropolita - objašnjava Pilipović.

Ujedinjenje srpskih crkvenih oblasti u jednu jedinstvenu eklisijalnu organizaciju srpskog naroda, zaključuje on, postalo je moguće poslije završetka Prvog svetskog rata i stvaranja jedinstvene države Južnih Slovena.

- Kroz ujedinjenje srpskih crkvenih oblasti koje su živjele pod različitim režimima stranih država kroz nekoliko vijekova pokazala se jaka nacionalna svijest srpskog pravoslavnog naroda - zaključuje Pilipović.

Savina misao

Istoričar i profesor Filozofskog fakulteta u Banjaluci Boško Branković kaže da je položaj i prava srpskog naroda u Osmanskom carstvu, nakon propasti srpskih srednjovjekovnih država, Srbije 1459. i Bosne 1463. godine bio utoliko teži jer je srpski narod bio duhovno vezan za kult Svetog Save.

- Kroz ličnost Svetog Save koji je prije osam vijekova, daleke 1219. godine, udario temelje samostalne Srpske pravoslavne crkve, kod srpskog naroda prožimale su se istorija i budućnost. Kako je Sveti Sava za života podizao srpske crkve i manastire, a nakon njegove smrti to nastavili kasniji srpski vladari, Savina misao se širila gdje god su se Srbi širili, migrirali i naseljavali, što se pokazalo naročito značajno nakon propasti srpskih srednjovjekovnih država. Sa obnovom Pećke patrijaršije 1557. godine uspostavljeno je duhovno jedinstvo srpskog naroda, ali mnogi jelinski/grčki bogoslovi u našem narodu poznatiji kao fanarioti bili su protiv srpske autokefalije, ali do 1766. godine, fanariotima nije polazilo za rukom da ugase Srpsku crkvu, koja je bila garant jedinstva srpskog naroda u vremenu političke razjedinjenosti i podijeljenosti srpskog etničkog prostora između Osmanskog carstva, Habzburške monarhije i Mletačke republike - kaže Branković.

Epoha nacija, 19. vijek i sam početak 20. vijeka, nastavlja on, stvaraju uslove i donose povratak obnovljene Pećke patrijaršije, odnosno ponovno uspostavljanje srpske autokefalne crkve.

- Završetak Prvog svjetskog rata donio je oslobođenje i ujedinjenje svih srpskih pokrajina, te je tako stvorena i mogućnost da se izvrši ujedinjenje svih šest bivših oblasnih crkava u jednu samostalnu Srpsku pravoslavnu crkvu. U tom momentu, pravoslavne crkve u Srbiji i Crnoj Gori imale su status državne religije, dok su pravoslavne crkve u drugim dijelovima zajedničke države bile u drugačijem odnosu države prema njima i njih prema državi - objašnjava Branković.

Kontinuitet

Prema njegovim riječima, savremenu Srpsku pravoslavnu crkvu konstituišu Karlovačka mitropolija, sjeverni dio Pećke patrijaršije, koji nije bio lišen sopstvene crkvene samouprave poslije ukidanja Pećke patrijaršije 1776. godine, zatim Cetinjska mitropolija sa neprekinutim svetosavskim kontinuitetom i mitropolija Kraljevine Srbije, koja je autokefaliju od Carigrada, formalno dobila 1880. godine, a koja se ovjenčala slavom poslije oslobodilačkih ratova 1912 - 1918. godine.

Profesor Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta “Sveti Vasilije Ostroški” u Foči Darko Đogo kaže da 1918. godine još niko nije znao šta će biti buduća Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, ali da je još bilo elana, sile i sna o Kosovu i da su Srbi željeli narodno i crkveno jedinstvo.

- Te 1918. se tek započelo sa objedinjavanjem crkvenih tijela koja su postala plijenom tuđinske vlasti nasilnom likvidacijom Pećke patrijaršije čiji je jedini nasljednik ostala slobodna srpska Mitropolija zetsko-moračka. Danas nam crkveni istoričari uglavnom opisuju proces ponovnog objedinjavanja naših prostora u crkvenom smislu. Međutim, danas, kada smo opet razdrobljeni u nekoliko državolikih cjelina, najbitnije je da naučimo ponešto o našim greškama - onim identitetskim. Iako smo živjeli u nekoliko država, čak i u nekoliko crkvenih cjelina mi smo sanjali Kosovo i sanjali dan oslobođenja. Samo narod koji ima svrhu i cilj može da se nazove narodom. Željeli smo državno i crkveno jedinstvo. I pored regionalnih identiteta, ono opšte, objedinjujuće, plemenito, držalo nas je na okupu. Da li je danas tako? - pita Đogo.

Cilj

Darko Đogo izvlači i upućuje na pouku iz svega kroz što je srpski narod prošao u identitetskom smislu.

- Pouka je da ako imamo cilj, doći ćemo do jedinstva. Ako imamo jedinstvo (danas bar imamo ono crkveno), a nemamo cilj, iz godine u godinu naše crkveno jedinstvo biće podvrgnuto izazovima razjedinjavanja i krunjenja - zaključuje Đogo.

 Tomos

Radovan Pilipović kaže da je dobijanjem Tomosa početkom 1922. godine Srpska pravoslavna crkva stekla legalno mjesto u pravoslavnom svijetu.

- Priznat joj je patrijaršijski rang i dostojanstvo, a njena jurisdikcijska teritorija podudarila se sa državnom teritorijom novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Preko čina ustoličenja patrijarha Dimitrija u Peći, koje je uslijedilo 1924. godine, Srpska pravoslavna crkva se vezala i pokazala stare istorijske tradicije iz srednjovekovne epohe crkvene i narodne slobode - kaže Pilipović.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.