Nepoznati detalji iz života velikog pisca: Šta je Bora Stanković radio u Derventi 1916. godine

Rano je ostao bez roditelja, a kasnije i bez bake Zlate koja ga je odgojila. Prvi svjetski rat je dočekao u Beogradu, a nakon zarobljavanja u Podgorici, Austrijanci su ga internirali u Derventu. Tu je proveo godinu, tokom koje se družio sa intelektualcima i napisao pripovijetku “Ludi Rista”.

Stanković, pripovjedač i jedan od najznačajnijih pisaca srpskog realizma, je rođen 31. marta 1876. godine u Vranju.

Oca Stojana koji je po zanimanju bio obućar izgubio je u petoj, a majku Vasku, kćerku bogatog vranjskog trgovca Riste Grka u sedmoj godini. Imao je i brata Timotija koji je umro u drugoj godini. Baka Zlata ga je prehranjivala tako što je šila tuđe košulje. Dok su se druga djeca igrala, on je morao da sazri prije vremena i da niže vijence luka kako bi zaradio koru hljeba.

U rodnom gradu završio je osnovnu školu, gimnaziju u Nišu i diplomirao na Pravnom fakultetu u Beogradu. Kada je upisao studije, umrla mu je baka, po kojoj su ga zvali Bora Zlatin. Beograd je napustio 1915, u oktobru te godine, ostavio je ženu i djecu u Kraljevu te kao poslanik Ministarstva vera otišao u Niš, zatim u Crnu Goru gdje je i bio zarobljen. Pojava tifusa u konvoju, u kojem je bio, mijenja planove i njega zadržavaju u Derventi.

Nova prijateljstva

O Borinim danima u Derventi ima veoma malo pisanih tragova, ali ima priča koje su se prenosile sa koljena na koljeno.

Profesor istorije i geografije iz Dervente Damir Kljajić kaže za “Glas” da je Stanković, prema sačuvanom predanju porodice Alagić, a koje je zabilježio Nedžmudin Alagić, tokom boravka u Derventi bio smješten u hotelu “Rajčević” koji se nalazio u centru grada. Objekat hotela “Rajčević”, koji je sagrađen u 19. vijeku, sačuvan je do danas, a nedavno je i renoviran. Dervenćanima je taj objekat poznatiji pod nazivom “Žaba”, jer je poslije Drugog svjetskog rata tu bio ugostiteljski objekat pod tim nazivom. 

- Stanković je, kako je ostalo zapisano, najviše vremena provodio u hotelskom restoranu družeći se sa uglednim Dervenćanima tog vremena. Prijateljstvo je, kako pamte Dervenćani, sklopio i sa tamošnjim begovima, odnosno zemljoposjednicima Esad-begom Alagićem i Adem-begom Kapetanovićem (Begović), te sa Žarkom Kostićem, jednim od članova čuvene derventske trgovačke porodice, i Vlajkom Jelićem. S njima je provodio najviše vremena - istakao je Kljajić.

Alagić je, dodao je, zapisao i da je poneko od Dervenćana na dar dobio i knjigu od Bore, a među njima i Esad Alagić, kome je Bora poklonio jedno od svojih književnih djela sa posvetom. Za tu priču zna i Dervenćanin Sadudin Čardžić, čiji je otac bio učitelj.

- Pričao nam je o Bori. Dok je bio u Derventi, Stanković je bio kao u nekom kućnom pritvoru. Bio je smješten u hotelu “Rajčević”, a ta zgrada postoji i danas. Tu su dolazili trgovci i gradski intelektualci tog doba. Priča se da je Alagić bio u društvu sa njim. Čak je na poklon dobio i knjigu sa posvetom. A Stanković je proveo u Derventi oko godinu. Zahvaljujući Kosti Hermanu, koji je bio direktor Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Austrijanac, odnosno činovnik tog doba, vratio se u Beograd - ispričao je Čardžić koji u svojoj kolekciji ima i razglednice stare Dervente i “Žabe”.

Kuća Bore Stankovića i danas se nalazi u Vranju, u Baba Zlatinoj ulici, na broju devet, na placu koji je kupila Borina baba po kojoj je ulica i dobila ime. Ta kuća, u kojoj se pisac rodio, danas je spomenik kulture. Podignuta je 1855. godine, kasnije otkupljena od strane opštine, a danas je, nakon rekonstrukcije, muzej-kuća koja pripada Narodnom muzeju u Vranju. Ni u tom muzeju nemaju više detalja o danima Bore Stankovića u Derventi. Znaju da je tamo bio u nekakvom logoru.

- Kada su čuli da se tu nalazi pisac “Koštane”, dali su mu smeštaj i hranu u jednoj bolnici. Tu je napisao pripovetku “Ludi Rista”. To je, uglavnom sve što znamo. Nakon nekog vremena koje je proveo tu, oslobodio ga je Kosta Herman i došao je u Beograd. Postoji i knjiga “Pod okupacijom i uspomene” gde on samo piše o tome kako se upoznao sa Kostom Hermanom. Bio je tamo godinu dana - kažu u Borinom muzeju u Vranju.

Istinska nagrada

O derventskim danima Bore Stankovića svjedočio je, prema pisanju medija iz Srbije, tamošnji ljekar Dušan Mandić, u novinskom članku objavljenom u beogradskom “Vremenu” 1929. godine.

- Stanje u kom su se internirci nalazili bilo je teško i preteško... promrzli i zavašavljeni u hladnim i mračnim magazama, patili su kao Hristos... Nađem jednu praznu kućicu i saletim komandanta bolnice te mi dozvoli da u nju preselim dvadesetak inteligentnijih interniraca, među ostalim i Boru. Istina, i tu se spavalo na slami, ali se moglo čisto držati, ložiti, i na hranu ići u hotel u pratnji vojnika - pisao je Mandić.

Nakon što je među ovim “inteligentnijim” internircima ubrzo izbila svađa i tuča, Stanković je tražio da ga vrate “natrag u magazu, među narod”. Doktor Mandić je najzad uspio da ga smjesti u bolnicu, gdje je Stanković dobio sobu i tu ostao sve do povratka u Beograd. O boravku u Derventi, kako navode, sam Stanković piše kako je “prvi put u životu osetio istinsku nagradu za svoj trud na književnosti” i osjetio takve prijateljske postupke “koje nikada neće zaboraviti”.

Prema Mandićevim riječima, Bora je bio skroman čovjek pa se gdjekad vidjelo na njemu, da mu je i neugodna tolika pažnja.

- Često je pitao, da nama možda neće škoditi njegovo prisustvo u bolnici. A nama je opet bilo neugodno s obzirom na njegovo zdravlje i talenat to, što je mnogo pio, osobito rakiju. Ali znajući za njegovu naviku i brige, koje su ga tištile, nismo mu mogli braniti - zapisao je doktor.

Najveća Borina briga bila je kako da se dokopa Beograda, što mu je uspjelo nakon što je iz štampe saznao da se na dužnosti doglavnika austrijskog guvernera u Srbiji nalazi Kosta Herman, nekadašnji urednik sarajevskog časopisa “Nada”, u kom je Stanković objavio priču “Tajni bolovi”. Napisao je, datirao i poslao pismo Hermanu i ovaj je uspio da izdejstvuje Stankovićev povratak u Beograd.

Po dolasku u Beograd počinje da piše kulturnu rubriku u “Beogradskim novinama” da bi prehranio porodicu. Za pojedince je zbog tih tekstova bio izdajnik. Umro je 1927. godine u Beogradu.

Vranjanski govor

Bora Stanković je svoju najpoznatiju dramu “Koštana” objavio 1902. Roman “Nečista krv” objavljuje osam godina kasnije. Njegovo cjelokupno književno djelo je vezano za Vranje, iako je tamo rijetko odlazio. Uveo je vranjski govor u književnost, zbog čega je bio kritikovan od strane savremenika školovanih na zapadu. Pored pripovjedaka i romana okušao se i kao dramski pisac. Beogradske prilike za vrijeme Prvog svjetskog rata opisao je u memoarskom dijelu “Pod okupacijom”

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.