I poslije 150 godina aktuelna koncepcija o državi Vase Pelagića: Rodoljubiva vlada kao najviši ideal

Posebno je sazrela u trenutku Pelagićeve zrelosti - od osnivanja Bogoslovije u Banjaluci. Njegovo obrazovanje i urođena mudrost vodili su ga trnovitim putem do razumijevanja opštih zakona razvoja civilizacija, svjetskih istorijskih procesa i njihove povezanosti s istorijom srpskog naroda.

Pelagićevo vrijeme je obilježeno činjenicom da srpski narod živi u dvije odvojene monarhije - otomanskoj i habzburškoj, obespravljen i ostavljen na milost okupatorima. Pelagić dokazuje da je sam narod istorijski gospodar, najviša vlast u državi - upravljač, izvršilac i branilac vlastitih interesa.

Svijet je prije 150 godina Pelagiću pružao mogućnost da upozna mnoge oblike državnog uređenja, a posebno su ga interesovale one koje je, zbog načina na koji su upravljale narodom, svrstavao u “nastrane”, “nepravedne” i “nečovječne”, jer je položaj njihovih podanika “istovjetan položaju robova”.

Odlučno istupajući protiv nasilja i nepravde, Vaso Pelagić traži da na čelu države budu ljudi sposobni da predstavljaju narodne interese. Njegov ideal bila je “savjestna rodoljubiva vlada”, koja voli svoj narod i pojavljuje se isključivo u ulozi vrhovnog “nadzornika” i “upravljača”. Za njega to bi bila “idealna vlada” - “mudar i pošten roditelj naroda”.

Njegova država zasnivala se na narodnoj skupštini, vrhovnom zakonodavnom tijelu. Govoreći o oblicima države, pa i republici, Pelagić kaže: “Narod ne ide samo da promijeni sultana za imperatora, pašu za bana ili župana, nego ide na to da promijeni sramno ropstvo za svetu slobodu”. Odgovarajući na upućene mu kritike, piše: “Neki me nazivaju republikancem, ali u tome griješe”. Ipak, slaže se sa Mišleom, koji tvrdi da je “monarhija za životinje, a republika za ljude”. Primjeri republika u kojima je život smatrao “najsrećnijim i najspokojnijim”, za Pelagića su bile Švajcarska i Amerika. “Opet sam protiv republike sve donde dok se svo srpstvo ne oslobodi i ne ujedini i poslije oslobođenja malo ne utvrdi”, nastavlja on. Napominje da posebno ima u vidu to da “naš narod mnogo na autoritete, tj. proglašene ličnosti vjeruje (car, kralj, ili knjaz), šta znači predsjednik republike to on ne pozna”.

Protivnik despotizma

Međutim, teoretski, kao protivnik despotizma, Pelagić je bio ubijeđeni republikanac, siguran da je najbolja forma državne upravo republika. Ipak, uviđao je da srpski narod posjeduje monarhističku svijest i da je prerano da se tada govori o republici. Istovremeno, njegov pogled na društvo je u velikoj mjeri bio patrijarhalan.

U početku, glavni cilj Pelagićevog teoretskog bavljenja državom bio je oslobođenje od turskog ropstva i stvaranje jedinstvene srpske države sa prosvijećenom dinastijom na čelu. O tome treba da se izjasni sam narod na skupštini poslije oslobođenja, stoji u memorandumu Družine za oslobođenje i ujedinjenje srbsko, podnesenom knjazu Nikoli septembra 1871. godine, čiji je Pelagić potpisnik. Tako se na elastičan način ostavlja mogućnost da se izbjegne monarhija.

Razlikujući formu i sadržinu institucija državne vlasti, Vaso Pelagić zaključuje da i republika ima raznih. Tvrdi da, ukoliko republika izražava interese određenih klasa ili staleža, može za narod da bude gora od monarhije. Stoga je, sa pozicija narodnog interesa, oštro kritikovao takve države.

Držeći se teorije ugovorenog porijekla i tvrdeći da su Srbi, kao dio čovječanstva, išli opštim putem istorijskog razvoja, dokazivao je da je vraćanje vlasti narodu ne samo razumno, nego je to i nasušna potreba. Republiku (res publika, lat.), prema srpskoj tradiciji, Pelagić je tumačio kao opštinsku samoupravu. On, kao i krug stvaralaca pomenutog Memoranduma, teorijski su mogli da na umu imaju načelo austrijskog zakona iz 1849. godine, koje glasi: “Slobodna opština je temelj slobodne države”. Kada je u Austriji 1861. godine ponovo uređivana opštinska samouprava, to načelo je ostalo kao “zvijezda vodilja u postavljanju opštih odredaba po kojima se ima odrediti ta opštinska samouprava”.

Na osnovu kritičkog sagledavanja položaja ugnjetenog, obespravljenog srpskog naroda pod Turcima, Pelagić 1871. godine dolazi do svog prvog programa društvenih reformi, u kojem je najvažnije mjesto dato opštinama. Još ranije je bio svjestan njihove vrijednosti i uloge u životu srpskog društva, ali je tu ulogu ograničio na sferu prosvjećivanja. Sada pak, postavlja zahtjev da se opštini daju njena “prirodna prava” (ili “sveta prava”) kako bi ona, uz prosvijećene vođe, postala “glavna poluga i najjači kretač” svega dobrog i “uzoritog u narodu, što vodi sreći, blagostanju, napretku...” Po njemu funkcije opštine su “obuhvatale sav društveni život”. Pelagić je tvrdio da je ona osnova društvenog uređenja, a neophodno je da se stvori “opštinski savez”, uz zahtjev da se sazivaju godišnje skupštine predstavnika svake od pojedinih opština. Dakle, zalagao se za uvođenje opštinske samouprave, koja nije prelazila okvire lokalne samostalnosti.

Potpisujući takav program, Vaso Pelagić izlazi na arenu opštesrpske političke borbe, zagovarajući lokalnu autonomiju i zakonodavna prava narodne skupštine. Pojam slobode se sve više bogati i širi. Za Pelagića to nije samo oslobađanje naroda od spoljnih, tuđinskih ugnjetača, već i od onih unutrašnjih. Po njegovom mišljenju, to su za radni narod Srbije bile njene vladajuće klase.

U članku pod naslovom “Srbima u Turskoj”, objavljenom u “Zastavi” krajem 1871. godine, Pelagić zahtijeva da se uvede opštinska samouprava i osnuje slobodna skupština za rješavanje svih pitanja života provincije. Značilo je to postavljanje pitanja ne samo lokalne, već i šire teritorijalno-političke autonomije provincije Bosne i Hercegovine. Od tog trenutka u Pelagićevoj predstavi opština postaje osnovna ćelija društvenog uređenja.

Rezultat svih tih nastojanja bio je novi program, objavljen u knjizi “Naši pozivi, ili niz korisnih savjeta”. Tu je formulisao ideju o srpskoj republici kao savezu “samoupravnih opština” sa skupštinom sastavljenom od njihovih predstavnika kao rukovodećim organom. Naročito izdvaja dva pitanja koja moraju da ostanu pod kontrolom naroda: rad skupštine i izdržavanje aparata uprave. To postaje jedna od osnovnih Pelagićevih ideja. Visok nivo njegovog idejnog razvoja vidljiv je u svijesti o neophodnosti promjena uređenja države na demokratskim principima.

Kretanje naprijed

Taj Pelagić sve više povezuje pitanje izmjene društveno-političkog uređenja sa nacionalno-političkim problemom u cjelini i tvrdi: “Osnovni uslov razvitka jeste puna sloboda i ujedinjenje srpskih zemalja”. Sada je za njega sloboda rezultat oružane borbe, a stvaranje suverene nacionalne države preduslov svih reformi.

Kao kod svih slobodnih umova, i Pelagićev se stalno kreće naprijed. Ubrzo stiže do najvažnijeg zahtjeva iz oblasti prava građana - opšteg biračkog prava, po kojem je svaki punoljetni član naroda, bez razlike vjere i stanja, mogao da bude birač i poslanik.

Vaso Pelagić je svaku priliku koristio za razotkrivanje turskog poretka u Bosni, a jasno govorio da će ostvarenje demokratskih sloboda biti moguće tek poslije oslobođenja. Pred početak ustanka on je već poznati pristalica široke demokratizacije srpske države na osnovu buržoasko-demokratskih sloboda i zahtjeva da se ta prava daju širokim slojevima naroda.

Za Pelagića, bogatstvo države prije svega je osnov za podizanje nivoa života naroda.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.