Uoči 60. godišnjice smrti jednog od najvažnijih srpskih političara između dva rata: Zašto je oklevetan Milan Stojadinović

Do unazad dvije godine sve je izgledalo mnogo povoljnije. Premijer Milan Stojadinović je uspio izgladiti odnose sa silama Osovine, a da ne okrene leđa Parizu i Londonu. Činilo se da će ovaj snažni lider provući državni brod između opasnih hridi. Tada je govorio: “U slučaju rata, mi moramo težiti neutralnosti do poslednjeg časa /.../ moramo biti jaki i na nikog se ne smijemo osloniti”.

Međutim, stvari su dobile drugi oblik i evo ga sada kako interniran u vili “Hercegovina” na Ilidži kod Sarajeva u potpunoj izolaciji čeka dalju sudbinu, dok zemlja nezadrživo klizi u haos. Jedino uz pratnju policije može odlaziti dr Nikoliću na liječenje u sarajevskoj vojnoj bolnici pri Drugoj armiji, pod komandom Dušana Simovića, generala, koji će kao pučista samo nekoliko dana kasnije obrazovati novu jugoslovensku vladu. Tih dana sudbonosni događaji se vrtoglavo prepliću. Englezi, koji su i režirali obaranje sa vlasti Stojadinovića, sada sa knezom Pavlom i premijerom Cvetkovićem dogovaraju njegovu nezakonitu deportaciju, negdje van Jugoslavije. Konačno, policija ga sa dva automobila prebacuje iz Sarajeva u Solun i 18. marta predaje britanskoj vojsci. Oni će ga 15. aprila 1941. dopremiti na Mauricijus, gdje će i zvanično postati zatočenik britanske krune.

Taj kobni april prije 80 godina donio je njegov politički kraj, ali i kraj države koju je on uzdigao u regionalnu silu, a koja će nestati upravo tih dana. Priča o njegovom brzom usponu do statusa finansijskog genija i neprikosnovenog lidera Kraljevine Jugoslavije počela je 1923. godine. Nikola Pašić mu, kao mladom doktoru ekonomskih nauka, koji se usavršavao u Berlinu, Parizu i Londonu, povjerava Ministarstvo finansija. Tu odmah pokazuje veliku stručnu umješnost, zaustavljajući vrtoglavu inflaciju dinara, koju energičnim mjerama sa 117 dovodi na 20 dinara za jedan švajcarski franak. Sređuje budžet i javne finansije pa će još dva puta do 1928. voditi ovo ministarstvo. Zatim je direktor Engleske investicione banke, kada će i sam zaraditi veliki kapital u vrlo unosnim transakcijama. Međutim poslije ubistva kralja Aleksandra, zbog krize u zemlji, ponovo se politički aktivira.

Razvoj države

Osniva stranku Jugoslovensku radikalnu zajednicu (JRZ), pridobijajući za njen program jedinstva naroda i države političke vođe Slovenaca i muslimana, Korošeca i Spahu, protiv federalističke koalicije koja gura tzv. “hrvatsko pitanje”. Nažalost i dio srpske opozicije je upregnut u ta kola. Stojadinović je otvoren za kompromis, ali ne i za uspostavljanje hrvatske države u državi. Za pokušaj stvaranja haosa koji može urušiti zemlju optužuje komuniste i ustaše, a omladina JRZ ulazi u oštre ulične obračune sa njima. Još tada prepoznaje projekat stvaranja makedonske, crnogorske i muslimanske nacije. Na izborima glatko pobjeđuje i kao premijer formira vladu. Te 1935. Evropa ključa, Francuska i Britanija popuštaju pred Njemačkom i Italijom, koje naglo ekonomski i vojno narastaju, tražeći novo dijeljenje karata. Stojadinović brzo stupa u akciju da zemlju ekonomski i vojno osnaži te da je što duže drži izvan predstojećeg sukoba velikih sila.

Za tri godine mandata vrši se ubrzan razvoj industrije, čija proizvodnja raste za 54 odsto, izvoz je udvostručen, a spoljno-trgovniski bilans je uvećan tri puta. Glavne zemlje partneri su Njemačka, Italija i Čehoslovačka, u koje se plasira 60 odsto našeg izvoza. Otvara se više od stotinu modernih fabrika i onih strateških, kao što su: cementare, topionica u Trepči i čeličana u Zenici. Broj zaposlenih raste za 41 odsto, a radničke nadnice se podižu za 10,4 odsto. Godine 1936. Jugoslavija bilježi nevjerovatni privredni rast od 14,3 odsto. Kupovna moć građana se uvećava pa se otvara novih 18.000 trgovinskih radnji. Budžet ostvaruje suficit, rastu devizne rezerve. Likvidira se ogromni seljački dug.

Stojadinović nadigrava strane povjerioce i zemlju spasava dužničkog ropstva. Naveliko se modernizuje i snaži vojska. Puno se ulaže u školstvo i zdravstvo, donosi se jak socijalni program za sirotinju, a posebno za pomoć nerazvijenim krajevima. Zajmom od četiri milijarde dinara pokreću se ogromni javni radovi na gradnji puteva, pruga, mostova, itd., gdje radi više od 150.000 ljudi. Iako vam sve ovo može zvučati nekako poznato, ovaj tekst nema ambiciju da pravi određene istorijske analogije.

Na političkom planu Stojadinović čini sve da ranjivu Jugoslaviju i politički približi problematičnim susjedima Italiji i Njemačkoj, a tu su još Mađari i Bugari. Musolini ima neskrivene balkanske ambicije, ali i jednog vrlo neugodnog podstanara - Pavelića. Za sklapanje pakta o nenapadanju sa Italijom ulaže veliku energiju kroz česte diplomatske susrete sa Dučeom i grofom Ćanom. Njemačka je posebna priča u ekonomskoj sferi, sva vrata su mu otvorena i privredna saradnja munjevito raste, “Krup” mu na riječ daje velike kredite. Hitler mu povlađuje i obećava nepovredivost granica Jugoslavije, jer mu odgovara da Srbe drži po strani, bar dok ne riješi istočnu kampanju. Iako i njen premijer Čembrlen Fireru “jede iz ruke”, Engleska ne dopušta da Jugoslavija isklizne iz njene sfere uticaja i preko kneza Pavla obara vladu Stojadinovića 1939. godine, uprkos činjenici da je upravo trijumfovao na izborima, osvojivši 306 mandata u parlamentu u odnosu na 67 mandata Mačekove grupacije. Pored toga London je tražio rješenje hrvatske autonomije, a on je smatran nepremostivom preprekom.

Udbaške igre

Novi premijer Cvetković rado im ispunjava tu želju praveći sa Mačekom “istorijski sporazum”. Udovoljava se separatizmu i megalomaniji Zagreba i stvara Banovina Hrvatska, unutar koje ostaje više od milion Srba. Stojadinović to naziva državnim udarom, izdajom i poniženjem za Srbe. Dvije godine kasnije NDH će te granice pomjeriti do Drine i “riješiti problem viška Srba”. Na kraju je 18. februara 1940. Stojadinović i uhapšen u režiranoj policijskoj ujdurmi. Potom je interniran na Rudnik i Karan, a na kraju u Sarajevo. I tako dolazimo na početak ove priče.

Poslije osam godina zatočenja na Mauricijusu, bez ikakvog sudskog procesa, trajno se nastanjuje u Argentini, gdje je i umro prije 60 godina. Tu se bavio privatnim biznisom, a usput bio finansijski savjetnik predsjednika Perona. No to poglavlje njegovog života zaslužuje posebnu priču, zbog igara koje je sa njim igrala jugoslovenska Udba. Jasno je da je Stojadinović bio višestruko oklevetan sa raznih strana i tendenciozno ocrnjen od strane ideoloških i političkih protivnika. Britanci ga markiraju kao njemačkog čovjeka i kompromituju raznim glasinama. Kad Gestapo 1942. nalazi njegova pisma banu Rajiću, u kojima traži oštru akciju policije protiv nacističkih folksdojčera, Nijemci ga oglašavaju britanskim špijunom, masonom i jevrejskim igračem. Hrvati ga žestoko mrze i fabrikuju razne laži o njemu, što naravno čine i komunisti, iako je za vrijeme njegove vlade pomilovano 18.000 političkih zatvorenika mahom njihovih pristalica, a nova hapšenja su drastično smanjena u odnosu na prethodni period. Ni srpska opozicija nije bila manje otrovna prema njemu, naprotiv. Mada populista, on nije bio diktator, a novinarima od povjerenja je govorio: “Napadajte sve što je nedemokratsko i fašističko”. Crnjanski ga je poštovao, a Andrić mu je dvije godine bio zamjenik i najbliži saradnik u Ministarstvu inostranih poslova. Ako na kraju poredamo samo gole činjenice, lako ćemo se složiti da je ovaj čovjek, velikog stručnog i intelektualnog potencijala, bio najsposobniji ekonomista i najozbiljniji državnik Kraljevine Jugoslavije i vjerovatno bi ona imala drugačiju, povoljniju sudbinu pod njegovim rukovodstvom, bar u prvim godinama rata.

Razvoj Vrbaske banovine

U Vrbaskoj banovini od 1935. do 1938. sagrađeno je deset banovinskih bolnica i jedna državna, zatim 43 osnovne škole i Gimnazija u Bihaću, 45 novih puteva, deset velikih betonskih mostova, uključujući i onaj u Banjaluci, gdje je podignuta i zgrada državne hipotekarne banke, sirotinjski dom i razni drugi objekti.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.