Kako je tekla gradnja derventske crkve prije 170 godina: "Hram Bogu kome u Bosni ravna nema"

I u Derventi, kao i u drugim mjestima, za vrijeme osmanske uprave duhovni centar bio je izvan varoši. Dervenćani su na službe uglavnom išli na Ćelar u selu Živinice, gdje je postojala mala crkva brvnara - ćelija, kao i groblje gdje su sahranjivani njihovi upokojeni.

Sredinom XIX vijeka dolazi do reformi Osmanskog carstva kojima su date veće vjerske slobode, pa u Derventi, kao i u drugim mjestima u Bosni, pravoslavno stanovništvo zatražilo je dozvolu za gradnju crkava u varoši. Franjevac Ivan Frano Jukić u svojim djelima iz tog perioda navodi da u derventskoj nahiji imaju “rišćani, sedam popova”, a u Derventi “rišćani, koji ovdje popa imaju”.

O gradnji crkve u derventskom naselju Srpska varoš svjedoči nekoliko dokumenata iz kojih se vidi kako je počela gradnja, ko ju je pomogao i kroz kakve su muke i probleme Dervenćani prošli da bi dobili bogomolju. Iako se u tim dokumentima pominju različite godine kada je riječ o dozvoli za gradnju, početku i toku gradnje, iz njih je jasno da je crkva postojala 1855. godine, da je podignuta za vrijeme sveštenika Stevana Jelića, te da od sredine XIX vijeka varoš Derventa postaje duhovni centar srpskog stanovništva u tom dijelu Posavine.

Srpska varoš između dva svjetska rata (Zbirka razglednica Mile Vidičevića iz Dervente)

U Ljetopisu parohije Derventa navedeno je da su “paroh derventski Stevan Jelić sa trgovcima Đorđom Kostićem, Ristom Kostićem i Simom Karamitrovićem i ostalim parohijanima počeli gradnju derventske crkve 1851. godine. Zidanje crkve trajalo je četiri-pet godina, tako da je na Uspenije presvete Bogorodice 1855. godine osveštana.” U Ljetopisu piše i da su uprkos dozvoli dva puta išli u Carigrad po zaštitu i da su prilikom gradnje činjene smetnje od turskog življa.

Početak izgradnje derventske crkve vjernici su sa svojim narodnim prvacima obilježili molitvom, te narodnim veseljem. Od tada se narod tu okupljao svake godine na praznik Velike Gospojine, 28. avgusta, a narodno veselje prerasta u tradicionalni Derventski vašar koji se održava do danas i koji traje već 172 godine.

U Prilogu za 1887. godinu Dabrobosanskog istočnika je, pak, zapisano da je parohijalna crkva u varoši Derventi sagrađena 1855, a osveštana 1862. od arhijereja Ignjatija, a ovaj podatak navodi se i u Šematizmu Pravoslavne srpske Mitropolije banjalučke i bihaćke za 1911. godinu. U Šematizmu se za crkvu navodi da je “solidno zidana od tvrdog materijala”, odnosno bila je izgrađena od “kamena i cigle”, da je imala oblik lađe, dimenzija 24 puta 12,6 metara, debljine zidova 1,6 metara, a bila je pokrivena drvenom šindrom. U periodu svog nastanka bila je najveća pravoslavna bogomolja u Bosni. U dvoje novina iz 1856. godine spominje se derventska crkva, a u njima se navodi da je crkva sagrađena još 1853. godine. U novosadskom “Srbskom dnevniku” navodi se: “U nahiji Derventi ... hrišćanski narod doskoro nije imao niti jedne crkve. Istom godine 1852/3. sagradiše hrišćani kod Dervente jednu crkvicu, i to sa velikom mukom i požrtvovanjem”. U zagrebačkim “Narodnim novinama” navodi se “... i jedinu crkvu godine 1853. u Derventi sagradiše hristjani za se”.

Molbe Srba i pomoć

Sačuvani dokumenti iz tog perioda govore i o tome kako je odobrena gradnja, te sa kojim su se problemima susretali tadašnji predstavnici derventskih Srba. O tome je najviše podataka prikupio čuveni istoričar Vladislav Skarić, a njih je objavio u časopisu “Bratstvo” 1931. godine.

Prema onome što je objavio, molba predstavnika derventskih Srba našla se krajem 1852. godine među 14 zahtjeva kojima se od Porte (Vlade) traži gradnja novih ili proširenje postojećih pravoslavnih crkava u Bosni. Molbu pravoslavne crkve Porta je uvažila u cjelosti, te je u drugom kvartalu 1853. godine izdala sedam fermana (naređenja) za građenje novih crkava i to, pored Dervente, i u Visokom, Tešnju, Banjaluci, Čipuljiću, Prijedoru i Starom Majdanu. Molba za izgradnju crkve poslata je u Carigrad za vrijeme sultana Abdula Medžida I (1839 - 1861) i vezira Mustafe-paše Rešida (1834 - 1858).

Faksimil članka  Vladislava Skarića „Podaci o građenju nekoliko srpsko-pravoslavnih crkava u Bosni“ (časopis "Bratstvo“, Sarajevo1931)

Ferman za građenje derventske crkve nije sačuvan, ali pretpostavlja se, na osnovu sličnih fermana iz tog perioda, da je njegov prvi dio glasio: “Ja, vladajući do Božje volje car, sa Božjom pomoći dajem od mog veličanstva naredbu, po kojoj se ima ravnati, sljedećeg sadržaja: Mili veziru Huršid-pašo, valijo bosanske zemlje! Bo­g vas uvijek milovao! Dragi Sulejmane, namjesniče banjalučkog okružja! Šerijatski sudče kotara derventskog, Bog te povisio u naucih! i ostali prvenci grada Dervente s mudirom zajedno”. Nalaže vam se i naznačuje sljedeće: …”. Na otisku pečata na fermanu je pisalo: “Sultan Abdul Medžid, sin Muhamedov”.

Sultan Abdul Medžid

Skarić još navodi da je, saznavši da je Porta odobrila gradnju crkava u Bosni, austrijski generalni konzul u Sarajevu Dimitrije Atanasković o tome obavijestio Ministarstvo spoljnih poslova u Beču i predložio da austrijska vlada odredi pomoć za gradnju crkava. Ministarstvo je odgovorilo konzulu 4. jula 1853. godine te naložilo da konzul obavijesti Ministarstvo kada će narod početi graditi crkve, koliko će koštati građenje i koliko novaca ima narod. Konzulu preporučuju da bude obazriv prilikom prikupljanja podataka “kako turska vlast ne bi u što posumnjala i da se narod ne bi ponadao da će austrijska pomoć biti velika”.

Prikupivši podatke, Atanasković je 16. avgusta 1853. podnio izvještaj, u kome se, između ostalog, navodi: “U Derventi još nije završen spor ove opštine sa muslimanskim građanima, o čemu sam prije jednom prilikom i javio. Muslimani ne dozvoljavaju da se radi hrišćanska crkva u varoši, nego traže da crkva bude udaljena bar pola sahata. Huršid-paša (bosanski vezir) mi je nedavno rekao, kako se nada, da će spor riješiti u smislu rajinih želja”.

Neprilike

Istoričar Andrija Zirdum pojasnio je kasnije da je neprilike oko gradnje pravoslavne crkve pravio hodža Mula Sali Hasanija, fanatičan protivnik svih promjena, posebno jednakosti muslimana i hrišćana. Bio je rodom iz Sarajeva, gdje je nekoliko puta zbog svojih nasrtaja na ljude bio u zatvoru, pa se kasnije sklonio u Derventu. Hodža Hasanija je ubijen 1855. godine na Plehanu.

Skarić je zabilježio da je konzul naveo da je teško procijeniti koliko će koštati gradnja crkava te da će se prilikom građenja izbjegavati svaki sjaj i ukras, sve i da ima novca za to, “zato što Turci ne bi dozvolili graditi ništa što bi tim građevinama davalo spoljni sjaj”. Konzul je smatrao da će troškovi građevina biti oko 6.000 do 7.000 forinti i predlagao je da bude određena pomoć od 2.000 do 3.000 forinti u srebru, a novac da se podijeli preko odbornika sarajevske crkvene opštine. Ova pomoć, međutim, nikada nije data.

Bilo je prijedloga da se pomoć za gradnju pravoslavnih crkava traži i od ruskog cara, ali zbog neprijateljskog odnosa Turaka prema Srbima molba je izostala.

Pomoć je tražena od uprave crkve Svetog Spiridona u Trstu, a koju su činili bogati tršćanski trgovci.

Molba derventskih Srba, upućena Crkvenoj opštini Trst, za pomoć za završetak izgradnje crkve ( Arhiv SPO Trst, Kutija za 1858. godinu)

U molbi derventskih Srba, sačuvanoj u Arhivu Crkvene opštine u Trstu, koju je sa crkvenoslovenskog preveo sveštenik Željko Božić iz Dervente, navodi se da je odobrenje za gradnju crkve od “Avdul Međida” stiglo 1854. godine. Dodaje se da je crkva veličine 12 puta osam hvati građena “godinu-dvije dana”, a u martu 1858. godine na crkvi je ostalo neizgrađeno kube, pa je derventsko “obščestvo” zatražilo pomoć parohije u Trstu. Molbu su potpisali pop Stevo Jelić, Risto Đukić, Jovo Đukić, braća Kostić, Niko Vuković, Stefo Jovanović, Jefto Jovanović i Petar Lukić. Tada je u Derventi bilo 28 pravoslavnih domova. Pomoć od 200 forinti srebra odobrena je u maju 1858. godine.

Crkva je, kada je izgrađena, bila bez zvona, a ona su postavljena tek 1879. godine na zvonik pored crkve.

“Stara crkva” kako su je zvali posljednjih decenija, “preživjela” je sve do 1992. godine. Tada su je, na Spasovdan, minirali i do temelja srušili pripadnici HVO-a i takozvane Armije BiH. Decembra 2017. godine počela je izrada idejnog rješenja cjelokupnog kompleksa koji obuhvata obnovu crkve i izgradnju Svetosavskog doma. Novi hram je osveštan 2020. godine i posvećen je Blagovijestima, koje se praznuju 7. aprila.

Putopis

O crkvi je u svom putopisu iz 1857. pisao naučnik i ruski konzul u Bosanskom pašaluku Aleksandar Giljferding. On je naveo da su “nove crkve podignute u Derventi i Tešnju”, te da “u banjolučkom sandžaku postoje crkve samo u Lepenici, Gomionici, Derventi i Tešnju”.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.