Istorija crkvenih podloga obnovljene Saborne crkve u gradu na Neretvi (2): Dokaz snage pravoslavlja u Hercegovini

Prema Čokorilovom opisu, selo Raška-gora imalo je 128 duša, Raštani, Viovići i Planica 118, a grad Ljubuški u parohiji mostarske crkve imao je 110. Taj grad, pravo od Mostara na zapad bio je udaljen šest punih sati hoda “na dobru konju, a mladu čovjeku”. Tamošnji narod nije imao crkvu nigdje do u Mostaru. Čokorilo je smatrao da je jedna crkva bila potrebna u Ljubuškom, “ali je narod bio siromašan pa nije imao trošak, iako je kapetan Ali-beg bio spreman da da mazbatu, da dođe carski ferman”.

Sela Bijelog polja na sjeveroistočnoj strani koja su pripadala mostarskoj parohiji zvala su se Vrabčići sa 173, Kuti i Livač 45, Pataci 68, Lišani 84, Željuša i Zelenika 119, Prigrađani 46, Ravci i Grabovčići 129, Lasenjani 38, Zajevne 178 duša. Ni ona nisu imala crkvu, a Čokorilo je smatrao da je jedna crkva trebala u selu Željuši, a druga u Zajevnima.

Mostarskoj parohiji pripadala su i sela iz konjičkog kadiluka: Kula i Čičevo sa 97, Borci 153, Bijela 85, Čelebići i Udbar 125, Ostrožac 59 i Dobrogožđe 49 duša. Čokorilo kaže da ni ona nisu imala crkvu do u Mostaru, “od kojeg je Dobrogožđe bilo udaljeno 16 sati hoda na dobrom konju”. Smatrao je da su crkve trebalo da postoje u Borcima i Čelebićima, a za to što ih nije bilo krivio je ranije vladike.

Vezani tekst:  Istorija crkvenih podloga obnovljene Saborne crkve u gradu na Neretvi (1): Simbol života i postojanja Srba u Mostaru

Na osnovu njegovih podataka, cijela parohija mostarske crkve imala je 4.817 duša i četiri sveštenika: Joanikija Pamučinu arhimandrita, Prokopija Čokorila, Gavrila Baljorda i jereja Jovana Milićevića. Mostarska crkva je 1855, za mitropolita Josifa, zavela protokole vjenčanja, krštenja i sahranjivanja. Dozvolu su dobili na osnovu molbi Joanikija Pamučine, Prokopija Čokorila i Jovana Milićevića. Prve protokole je uredio arhimandrit Joanikije Pamučina, po uputstvima protoprezvitera Đorđa Nikolajevića iz Dalmacije.

Pri pregledu prihoda pravoslavne opštine, počevši od 1823. do 1855. godine, pronađene su 84 kese gotovine, ostavljene “za slučaj da bi se kome život izbavio”. Po Čokorilu, to je “bilo malo novca”. U to vreme opština podiže školsku zgradu, a za upravljanje radovima našla je Rastina Dreča. Temelj je položen u maju 1855, a škola pokrivena u aprilu 1856. godine. Za nju je potrošeno više od 100 kesa, tj. 4.366 forinti i 64 groša, a za završetak se još moralo i zadužiti.

Mjesto gradnje Saborne crkve u Mostaru, za koju se kad je završena pisalo i govorilo da je “najveća u to doba u celom Srpstvu”, odabrano je na prostoru Pejakovine, velikog vinograda “koji je nekad Ali-paša bio samovlasno pritisnuo” i oko kojeg se “posle njegove smrti vodila rasprava”, koja je rešena 2. juna 1862. godine. Te godine, posle završetka tzv. hercegovačke bune, iguman Serafim Perović i Risto Ivanišević su predali sedam fermana u mostarsku mešćemu (opštinu), koja se nalazila u Staroj mahali (kasnije ulica Mala tapa). Tražilo se da se, pored Saborne crkve u Mostaru, izgradi još šest pravoslavnih hramova u Hercegovini.

Mjesto za Sabornu crkvu, mostarski Srbi su izabrali jer se teško mogao naći toliko veliki prazan prostor, u srpskom kraju, između dve škole, nedaleko od Stare crkve i blizu Mitropolije. Mjesto na kome je imalo da se podigne crkva dominiralo je cijelom mostarskom dolinom, jer je gotovo cijela varoš, sem Luke, ležala pred njom kao na dlanu. Postavljena na području stolačke granice, na visini, crkva je odmah padala u oči, ma s koje strane se prilazilo gradu. Istovremeno, visoka, moćna, solidna, lijepih linija, mada neoriginalne arhitekture, crkva je činila lep utisak i s razlogom bila ponos požrtvovanog pravoslavnog Mostara. Vladimir Ćorović kaže: “Ljudi su hteli da tom impozantnom građevinom, 'Sabornom crkvom', kako su oni naglašavali, dadu naročit značaj ovom mestu, pruže dokaz o svojoj verskoj revnosti i potvrde snagu pravoslavlja i veru u njegovu srpsku budućnost uopšte u tom mestu i u toj verski mešovitoj i politički izloženoj oblasti”.

Prema Ćoroviću, prvi radovi počeli su 15. marta 1863. godine. Kaže da se u arhivi mostarske opštine nalazio testament obračuna za rad u toj godini. Svake nedjelje po tri izabrana građanina “nadgledali su posao i brinuli se s ljubavlju oko njega, vršeći isplate radnika i pazeći na svaki groš”. Karakteristično je da je crkvu počeo da gradi majstor Spasoje Vulić iz Tetova, koji je 1857. godine gradio crkvu Svetog Nikole u Foči. Kada su popucali stubovi, Mostarci su se obratili graditelju sarajevske Saborne crkve, majstoru Andriji Damjanoviću-Zografskom iz Velesa, koji je 1868. godine završio rad u Sarajevu. Andrija je zidanje mostarskog hrama ne samo “popravio”, već je i uneo neke nove dekorativne elemente u arhitektonske kompozicije, svojstvene svom eklekticizmu.

Zidanje hrama je išlo dosta sporo - građevina je bila ogromna, a opština se prilično mučila sa sredstvima, koja su brzo premašila prvobitno predviđenu sumu. Već prve godine u zidanje je utrošeno 162.032,35 groša. Da pokaže svoju pažnju za hrišćane, sam sultan Abdul Aziz je dao prilog od 100.000 groša. Pomoć slovenskih komiteta upućivana je preko ruskih konzula. Konzul u Mostaru Nikolaj Šiškin, 9. oktobra 1864. godine, javlja mitropolitu Mihailu da je knez Mihailo preko njega Mostarskoj crkveno-školskoj opštini poslao 250 červonaca za dovršenje Srpske pravoslavne crkve u Mostaru. Najveći dio sredstava “dali su glavni Mostarci, a oni koji nisu mogli da se oduže novcem, oduživali su se fizičkim radom. Nije se žalilo ništa, samo da sve ispadne što bolje”.

Završena je i osvećena 31. oktobra 1873. godine, na praznik Svetog apostola i jevanđeliste Luke. Smatra se da je Andrija Damjanović radio i kamenorezačke i drvorezačke radove. On je sa pomoćnicima radio i ikonostas u crkvi i klesani ukras na fasadama. Zlatnu plaštanicu darovao je ruski car. U Sabornoj crkvi su bile i ruske ikone sa Hristom iz XVIII veka. Posvećena je Sošestviju Svetog Duha (Svetoj Trojici), desni oltar Svetom Nikoli, a levi Svetom Savi. U međuvremenu, 1861. godine, sazidana je kapela u Srpskoj ženskoj školi, posvećena Mariji Magdaleni.

Tu srpsku sabornu svetinju nije mimoišla ratna kriza 90-ih godina XX vijeka u tadašnjoj Jugoslaviji. Hrvatska vojska ju je granatirala 7-8. juna 1992. godine, a drugog dana Duhova, 15. juna, na dan crkvene slave, minirana je i sravnjena sa zemljom. Iste godine, nešto prije, miniran je i Eparhijski dvor, koji je podignut u prvoj polovini XIX vijeka, sa kapelom Svete Marije Magdalene. Istovremeno, Stara crkva je spaljena.

Na njoj su posle rata izvršeni neophodni zaštitni radovi. Znatno duže teku radovi s punim sjajem na Sabornom hramu.

(Kraj)

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.