Istorija crkvenih podloga obnovljene Saborne crkve u gradu na Neretvi (1): Simbol života i postojanja Srba u Mostaru

U vezi sa tim, protojerej-stavrofor Radivoje Krulj, mostarski paroh, ponavlja glasom istorije i crkvenih graditelja, da za mostarske pravoslavce (a danas je tu manje od 5.000 duša), odsječene od cjeline srpskog naroda, obnova Saborne crkve “znači bukvalno život i postojanje u ovom gradu”. I danas ona, kao kad je na početku vlasti Osmanlija bila prva crkvena ćelija, temelji i održava srpsko pravoslavno postojanje, liturgijsko sabranje, srpsku duhovnost, hrišćanski identitet crkvenog života.

Na pravoslavno-vjerskoj osnovi poslije turskog vojničkog i administrativnog utemeljenja, mostarski Srbi su počeli da se ekonomski i kulturno razvijaju. Kada se Mostar 1468. ili 1469. godine prvi put pominje, nabraja se 16 hrišćanskih domaćinstava. U području koje je pripadalo mostarskoj nahiji bilo je 30 sela sa 294 domaćinstava.

Prema popisnom defteru za Hercegovački sandžak iz 1585. godine, pored 14 muslimanskih, u Mostaru su bile i dvije hrišćanske mahale, koje su, mada na području grada, imale tretman sela. Bile su to Zahum sa Radočom i mahala Opine. U mahali Zahum sa Radočom spomenuta je baština Filipa “koja se nalazila u posjedu manastira, čime se crkva Zahum poistovjećivala sa manastirom”. U to vrijeme hrišćani nisu jasno razdvajani na pravoslavce i katolike.

Ćorovićeva istraživanja

Na osnovu naučnih istraživanja našeg najplodnijeg i najznačajnijeg istoričara Hercegovca Vladimira Ćorovića, a potom i istraživanja turskih izvora koje je sproveo takođe Hercegovac Muhamed A. Mujić, saznajemo da je Mostaru u periodu turske vlasti, od polovine XVIII vijeka pa nadalje, postojao “znatan broj pravoslavnih porodica, koji se i pored osipanja, stalno povećavao”. Godine 1867. bilo ih je 500, što pokazuje da su pravoslavci tada bili druga najbrojnija zajednica u Mostaru.

Turski podaci i njihovi istraživači prvi pravoslavni hram locirali su nesigurno i neodređeno. Podaci koje je prikupio Ljubomir Stojanović, a obradio orijentalista Muhamed Mujić, kažu da bi najstarija pravoslavna crkva u Mostaru “mogla biti podignuta negdje početkom XVIII vijeka, kada se u samom grdu povećalo pravoslavno stanovništvo”. Do tada nedjeljom i praznicima odlazilo se u staru bogomolju u Žitomisliću.

U vezi sa podizanjem pravoslavne crkve u samom gradu, Ljubomir Stojanović je objavio zapis iz 1750. godine, u kojem se oplakuje smrt Nikole Opuhića:

“On bijaše u Mostaru crkveni služitelj i svojem hristjaninom, a sada nam ostaje crkva kao gluha iza njega”.

Najjači argument za određivanje vremena podizanja prve pravoslavne mostarske crkve Muhamed Mujić vidi u “prepisu sultanova fermana iz aprila 1846. godine, u kojem se govorilo da se pravoslavno stanovništvo u gradu Mostaru sahranjivalo kroz proteklih 80-100 godina u groblju koje se nalazi na zemljištu koje pripada vakufu Hadži Balije, na kojem su prije toga bili vinogradi”. Mujić to pravoslavno groblje i gradnju crkve smješta pod same obronke Atoca. Povezujući groblje i gradnju crkve kao nerazdvojne, Mujić kaže da je “Stara pravoslavna crkva mogla biti sagrađena najkasnije prvih decenija XVIIII vijeka”.

Vladimir Ćorović navodi jedan povjerljivi izvještaj o Mostaru s početka XVIIII vijeka koji govori “da su pravoslavni tu imali i jednu crkvu, upravo kuću koja je služila kao crkva i četiri kaluđera”. Za ta četiri kaluđera Ćorović smatra da su bili iz Žitomislića, koji su se tu sklonili zbog borbi sa Turcima 1693. do 1695. godine.

Pretpostavlja se da je ta prva pravoslavna bogomolja bila kapela u Bjelušinama, na čijim je ruševinama sazidana tzv. Stara crkva. Prema istom austrijskom izvještaju Mostar tog vremena je bio varoš “dosta velika, izgrađena od kamena”.

Luka Grđić navodi narodno predanje po kojem je u Bjelušinama ranije postojala jedna ćelija, “u kojoj su se Srbi Bogu molili sve dok nije osvećena ona u Suvodolini, gdje je Stara crkva i čija je ćelija služila do 1832. godine i za znatnije ceremonije”. Ona je Ćoroviću bila “mala i uboga”. To se, veli, najbolje vidjelo po tome što se kasnije obnovljena Stara crkva smatrala “kao veliki napredak”, mada i za nju kaže “da se ne zna ni kada je podignuta, ni kako je izgledala, ni od čega je sagrađena”. Ćorović je bio siguran da je “sva bila raskopana 1832. godine kada se spremalo da se na njenom mjestu podigne nova i bolja crkva”.

Za obnovu i gradnju na mjestu stare ćelije mostarski Srbi su tražili i dobili ferman “kao pravednu nagradu za njihovo učešće na strani sultanove vojske u borbi koju je ona vodila protiv bosanskog begovata na čelu sa Huseinbegom Gradaščevićem”. Za Srbe i za crkvu je od značaja bilo što je u toj borbi na sultanovoj strani učestvovao i stolački zapovjednik, čuveni Alijaga Rizvanbegović, kojem je to donijelo vezirski čin u Hercegovini. Prvi ferman za obnovu i proširenje crkve mostarskoj deputaciji i vladici Josifu izradio je sam veliki vezir Kara Mahmud-paša, kada su oni došli u Sarajevo da ga mole.

Po dobijanju fermana razrušena je stara i počelo pripremanje za podizanje nove crkve. Ali, odmah je izbio otpor mostarskih muslimana, koji nisu mogli da se pomire s tim da se u samom Mostaru podiže nova “ogromna crkva”, i to gore pri brdu, na vrh grada pa da tamo stoji kao iznad njega.

Mostarski ljetopisac Prokopije Čokorilo, tvrdeći da je stariji hram iz XVI vijeka, bilježi kako je jedan ugledni predstavnik mostarskih Srba govorio Ali-paši Rizvanbegoviću: “No, tebe gospodaru, umoljava sva raja da nam ne zadržavaš zidanje crkve.  “Kod Ali-paše se živo zalagao i njegov prijatelj i drug, njegov zamjenik Hasanbeg Resulbegović, trebinjski zapovjednik pa je paša na početku svog vezirstva dozvolio dalji rad na crkvi. Predstavniku Srba je rekao: “Ja ću vam dati novu buruntiju ili ću potvrditi staru. Ali, bolan, u mene su tri sina pa vala, trebalo bi da im mostarska raja učini kakav peškiš. A ja, Bože sačuvaj, ja neću ništa od vas. “Takav pašin odgovor, uz uslov da “crkva ne smije biti veća od pređašnje”, opština je platila 17.500 groša.

Strah od Turaka

U vezi s tim, Joanikije Pamučina piše da je najveći dio mostarskih sugrađana bio veoma zadovoljan te da je crkva bila “po njegovom ukusu”: po visini, širini, dužini i obradi, a “ustupala” je samo Pivskom manastiru.

Vladimir Ćorović ističe, da je “Stara crkva veoma skromna”, dok je ruskom konzulu u Sarajevu, Aleksandru Giljferdingu ostavljala “bedan utisak”, jer mu je “kazivala i suviše, da se u njenoj gradnji i bežanju pod zemlju osećao strah od Turaka”.

Poput svih u Hercegovini, crkva u Mostaru bila je mala. Kao i seoske izbe, nalazila se u podzemlju: u nju se moralo ulaziti niz desetak stepenica. U arhitektonskom smislu bilo je to “potpuno hercegovačko sakralno zdanje - jednobrodna, srazmerno malih dimenzija, od kamena, sa pokrovom od kamenih ploča. Svod je sveden od drveta, a ne kamena”.

Obnavljanje je počelo 1833, za mitropolita Josifa, a završeno iduće, 1834. godine. Osveštana je 1835. godine. Bila je posvećena Pokrovu Bogorodičinom, a vladika Josif ju je preimenovao u Roždestvo presvete Bogorodice. Iste godine je iz manastira Zavale pozvao trojicu jeromonaha, Ananija Perinovića, Serafima Šolaju i Joanikija Pamučinu i dodijelio ih novopodignutoj mostarskoj crkvi.

Podigli su je sami Mostarci, poznati zbog svoje darežljivosti za opšte stvari, a pomogli su ih njihovi sunarodnici iz Dubrovnika i Trsta.

U odnosu na razdoblje prve crkve u Mostaru, tzv. ćelije, o dobu Stare crkve se mnogo više zna. Opisao ga je bivši paroh u Mostaru Prokopije Čokorilo. Iako se tekst iz 1855. koji je uputio Srbsko-dalmatinskom magazinu u Dubrovniku negdje zagubio, pronađen i 1898. godine i objavljen u Dabrobosanskom istočniku u Sarajevu. Govoreći koliko je onda pravoslavnih duša živjelo u Mostaru i od kojih i koliko sela se sastojala parohija, sveštenik Prokopije Čokorilo kaže da je tada u varoši Mostaru bilo 2.534 pravoslavnih duša. Sela te crkve ili parohije rasijana su preko Neretve prema sjeverozapadu, zapadu, a neka pravo na jug. Bili su to: Baćevići sa 136, Sličići 57, Bleto 109 i Bogodo 180 duša. Čokorilo je smatrao da je prva dva sela trebalo da imaju svoje crkvice.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.