Bojan Simić, istoričar: Stojadinović i Pavelić htjeli da sruše Titovu Jugoslaviju

Njihov zajednički stav bio je rušenje Titove Jugoslavije i stvaranje Nezavisne Srbije i Nezavisne Hrvatske o čemu su se obojica izjasnila u intervjuima argentinskoj štampi. Osim iznesenog sve ostalo spada u domen hipoteza i nagađanja, pa i pitanje granica te dve buduće države.

Kaže ovo u intervju za “Glas Srpske” viši stručni saradnik na Institutu za noviju istoriju Srbije Bojan Simić povodom izlaska svoje posljednje knjige “Stojadinović u Argentini”, u kojoj pokušava rasvijetliti još jedan sporni period života ovog kontraverznog srpskog političara.

- Što se tiče Stojadinovića očigledno je da jedan od njegovih ključnih motiva da se upusti u ovu akciju bila želja da mu brat Dragomir Stojadinović bude pušten iz zatvora u Jugoslaviji i da mu bude dopušteno da emigrira u Argentinu. Postoje mišljenja da je to radio u dogovoru sa novim jugoslovenskim vlastima u cilju diskreditacije Pavelića među hrvatskim iseljenicima kako bi otkupio Dragomirovu slobodu, ali i suprotno da je tim razgovorima pritiskao komunističke vlasti kako bi ih naterao da mu puste brata. Na osnovu raspoloživih izvora ja sam bliži drugom objašnjenju - kaže Simić, koji je posljednjih godina veliki dio svog naučno-istraživačkog rada posvetio upravo izučavanju lika i djela nekadašnjeg predsjednika Vlade i ministra inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije. 

U nastavku ovog intervjua Simić otkriva i kako je on postao jedan od najmlađih ministara u vladi Nikole Pašića, i zbog čega je kasnije smijenjen, kako je izgledala njegova izbjeglička odiseja od Grčke do Južne Amerike, te kako je uopšte došlo do toga da ga prvi čovjek Argentine Huan Peron angažuje za svog ličnog savjetnika.

GLAS: Napisali ste nekoliko knjiga o životu i radu Milana Stojadinovića. Otkud ideja da se upustite u jedan tako obiman posao i zašto baš on? 

SIMIĆ: Ideja je nastala pre tačno dvadeset godina kada sam radio svoj diplomski rad na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Bila mi je zanimljiva ličnost Milana Stojadinovića o kojoj sam pre studija znao jako malo, a i to se baziralo na crno-beloj predstavi koju su o njemu nudili udžbenici istorije u SFRJ. Pogotovo me zanimao segment propagande koju je on sprovodio tokom tridesetih godina, a koja je bila prilično moderna za to vreme. Od tada pa do danas moje interesovanje za ovu vanredno interesantnu ličnost nije jenjavalo i pored drugih tema koje su mi vremenom dolazile u fokus.

GLAS: Da li se možete složiti sa onima koji smatraju kako se radilo o vrsnom ekonomisti, a što je navodno pokazao i dok je obavljao dužnost ministra finansija u vladi Nikole Pašića 1924. godine?

SIMIĆ: Stojadinović je na poziv Nikole Pašića postao ministar finansija 20. decembra 1922. godine, sa samo 34 godine. Na ovom položaju se, sa kraćim prekidom, zadržao sve do 8. aprila 1926. Postignuti rezultati na mestu ministra bili su pozitivni. Tokom njegovog mandata došlo je do povećanja izvoza, zaustavljanja inflacije, stabilizacije dinara i do popravljanja sveukupne ekonomske i finansijske situacije.

U ovom periodu Stojadinović je vodio deflacionu monetarnu politiku, s posebnim akcentom na uravnoteženje budžeta. Generalna ocena bila bi da Stojadinović nije bio finansijski genije kako je sam sebe predstavljao, ali da je bio dobar ministar finansija i jedan od najboljih ekonomista svoje generacije.

GLAS: Kakvi su tada bili njegovi politički stavovi?

SIMIĆ: Dok je bio na vlasti Stojadinović je zastupao zvaničnu državnu politiku očuvanja Jugoslavije i toga da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod. Ta politika, međutim, nije bila tako rigidna kao u vreme kralja Aleksandra. Ekonomskim razvojem zemlje Stojadinović je želeo da nekako nadraste nacionalne podele koje su u njoj postojale. Nakon pada sa vlasti, a pogotovo posle Sporazuma Cvetković-Maček i formiranja Banovine Hrvatske, Stojadinović i njegovi sledbenici staju u odbranu srpskih interesa, što je i formalizovano osnivanjem nove stranke – Srpske radikalne stranke početkom 1940.

GLAS: Mnogi mu zamjeraju zbog njegovih bliskih veza sa ministrom spoljnih poslova tada fašističke Italije grofom Galeacom Ćanom. Šta ste otkrili u italijanskim arhivama o ovom prijateljstvu i otkud on u toj priči? 

SIMIĆ: Stojadinović i Galeaco Ćano su bili ministri inostranih poslova u godinama neposredno pred izbijanje Drugog svetskog rata. Jugoslavija i Italije, koje su u ranijim periodima često imale suprotstavljene pozicije, tada su počele da sarađuju. Politiku, kojoj su smernice davali šefovi država Musolini i knez Pavle, dva ministra su sprovodila i pri tome joj davala svoj lični pečat. Ovih godina sastajali su se više puta - u Jugoslaviji 1937. i 1939. i u Italiji 1937. i 1938. godine.

Radilo se o dvojici sličnih ljudi, hedonista, koji su uživali u životu, voleli ples i lepe žene. Iako je jedan bio stariji od drugog petnaest godina, bili su sličnog duha i pogleda na svet.

Odnos Stojadinovića i grofa Ćana bio je mnogo bliskiji nego što se ranije pretpostavljalo. Odlikovalo ga je prijateljstvo, koje se razvilo što u direktnom kontaktu što preko posrednika, pre svega diplomatskih predstavnika dveju zemalja. Bilo je tu čestih razmena mišljenja o temama od zajedničkog interesa, pa i razmene dokumenata, ali i direktnih molbi za rad u skladu sa italijanskim interesom, kao i interesom Jugoslavije. To se pre svega odnosilo na Stojadinovićevo delovanje unutar Male i Balkanske antante, odnosno italijanski uticaj na revizionističke zemlje. Te inicijative su bile ponekad uspešne, ponekad samo delimično, a bilo je slučajeva kada Stojadinović nije mogao, a ni želeo da tim molbama izađe u susret. On ih, naravno, nije odbijao direktno, već se služio raznoraznim izgovorima.

GLAS: Ostaće upamćene njegove riječi: “Ni rat, ni pakt”.  Šta je pod tim podrazumijevao?

SIMIĆ: Tu formulaciju skovao je Milan Stojadinović u Argentini nakon Drugog svetskog rata pišući memoare koji su dobili taj naziv. Time je želeo da opiše politiku koju je vodio kao predsednik vlade i ministar spoljnih poslova. On je bio ubeđen da bi njegov ostanak na vlasti spasio državu i “poniženja pakta i strahota rata”. Stojadinović je, naime, smatrao da je njegov ugled kod vodećih ličnosti Nemačke i Italije bio toliko veliki da oni od njega ne bi tražili pristupanje Trojnom paktu i da bi pod njegovim vođstvom Jugoslavija kao neutralna država ostala van rata. S obzirom na tok istorijskih događaja i njegovu smenu februara 1939, ta tvrdnja ostaje u domenu onog “šta bi bilo kad bi bilo”, što nije u sferi istorijske nauke.

GLAS: Kako je i zbog čega došlo do njegove smjene 1939. godine? 

SIMIĆ: Početkom 1939. knez Pavle je odlučio da se pristupi rešavanju hrvatskog pitanja, a kao prepreku tome video je svog dotadašnjeg predsednika vlade. U saradnji sa slovenačkim i bosanskim delom vladajuće partije, kao i nekim srpskim ministrima predvođenim Dragišom Cvetkovićem, on je oborio Stojadinovićevu vladu, a kao zvaničan razlog navedena je neophodnost rešavanja hrvatskog pitanja.

Ostavka, koju je bio prinuđen da podnese početkom februara, značila je za Stojadinovića definitivan odlazak sa vlasti iako u tom trenutku on to nije shvatao. Sve što mu se desilo dočekao je potpuno nespreman. Jasno je da je uveliko precenio svoj poziciju, naročito kod kneza namesnika.

Pored nespremnosti Stojadinovića za rešavanje hrvatskog pitanja na način koji bi značilo federalizaciju ili konfederalizaciju zemlje, bilo je i drugih razloga za smenu. Jedan od ključnih bio je gubitak poverenja kneza Pavla odnosno njegova želja da u turbulentnim vremenima preuzme kormilo upravljanja državom u svoje ruke.

GLAS: Kako je izgledala ta njegova izbjeglička odiseja od Grčke do Argentine?

SIMIĆ: Nakon internacije u Kraljevini Jugoslaviji od aprila 1940. do marta 1941. Stojadinović je protivno važećem Ustavu predat Britancima u Grčkoj. Odatle je prebačen na ostrvo Mauricijus u Indijskom okeanu gde je proveo narednih sedam godina.

Osnov za njegovo zadržavanje bez optužbi i suđenja bila su britanska Generalna odbrambena pravila br. 18 koja su omogućavala da se građani proglašeni opasnim po nacionalnu bezbednost zatvore. Dakle, Stojadinović je držan u internaciji iz predostrožnosti zbog svojih predratnih veza sa fašističkim i nacističkim prvacima, a njegova krivica se nije ni dokazivala. Stojadinović je na Mauricijusu živeo ugodno, ali je stalno bio opterećen brigom o porodici od kojih je neredovno dobijao vesti.

Sa završetkom Drugog svetskog rata na red je došlo pitanje njegovog oslobađanja. Nakon skoro tri godine napora i raznih političkih i administrativnih prepreka, o kojima pišem u najnovijoj knjizi “Stojadinović u Argentini”, njemu je dozvoljeno da se iseli u Argentinu ili Brazil. On se nakon upoznavanja sa situacijom u pomenutim zemljama opredelio za prvu.

GLAS: Sve do kraja svog života, 1961. godine, Stojadinović je živio i radio u Argentini. Kako je uopšte došlo do toga da on postane savjetnik predsjednika Huana Perona?

SIMIĆ: Moja istraživanja argentinske građe ukazuju na to da je Huan Peron izgleda lično dao odobrenje da se Stojadinović useli u Argentinu. I sam Stojadinović je u svom dnevniku zabeležio da je preko jednog prijatelja tražio kontakt sa Peronom još dok je brodom putovao ka Argentini. Takođe, Stojadinović je u razgovoru sa predstavnicima novih jugoslovenskih vlasti svedočio da je argentinska vlada platila smeštaj i troškove za njega i njegovu porodicu prve godine boravka u Buenos Ajresu. Iz navedenog je jasno da je Peron znao o kom se tačno radi i računao na njegovu pomoć na ekonomsko-finansijskom polju.

Stojadinović je bio finansijski savetnik vlade lokalne provincije, Banke provincije Buenos Ajres, dok je o njegovim prijemima kod Perona pisala celokupna argentinska štampa. O konkretnim projektima koje je radio za argentinskog predsednika za sada nema preciznih podataka. Stojadinovićev unuk Huan Radonjić pominje jedan ekonomski plan za Argentinu koji na kraju nije sproveden u delo jer su se Peronovi i Stojadinovićevi pogledi “drastično razlikovali”.

Pragmatizam i moral

GLAS: Uzimajući u obzir svu dostupnu dokumentaciju, ali i sve okolnosti, da li je on za Vas pozitivna ili negativna ličnost srpske istorije?

- Milan Stojadinović, bez sumnje, je značajna istorijska ličnost. Kao i svaki čovek i on je imao pozitivne i negativne strane tokom svog turbulentnog života. S jedne strane njegova velika energija i stručnost, kao i određena dostignuća zasigurno zaslužuju divljenje, a s druge njegov surovi pragmatizam i odsustvo morala, kako u politici, tako i u privatnom životu, ne mogu biti primer koji treba slediti.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.