Aleksandar Rastović: Srpski narod lučonoša slobode na Balkanu 

Put do nezavisnosti koji je počeo te 1804. godine, kada je klica i ideja o obnovi srpske državnosti ponovo aktuelizovana, bio je mukotrpan i težak. Ta revolucija srpskog naroda bila je i svojevrsni virus i podsticaj za ostale na Balkanu da krenu u svoje nacionalno i socijalno oslobođenje. 

Kazao je ovo u intervjuu "Glasu Srpske" direktor Istorijskog instituta Beograd Aleksandar Rastović sa kojim smo razgovarali o Prvom srpskom ustanku, koji je počeo 15. februara 1804. kada su iz Orašca pod vođstvom Đorđa Petrovića Karađorđa počele borbe za oslobađanje od viševijekovnog robovanja pod Otomanskim carstvom.

Rastović je govorio sa čime se sve srpski narod susretao na putu borbe do slobode, ali i značajnim dokumentima koji su pratili taj put. 

Naglasio je i da ono što se dešavalo tada ima mnogo sličnosti sa pritiscima kojima je srpski narod izložen u današnje vrijeme.  

- Interesi velikih sila se vekovima nisu menjali. Ako ste na tragu njihovih interesa onda možete dobro da prođete, a interes srpskog naroda, u najvećem broju slučajeva, nije se podudarao sa interesima velikih sila, jer kod srpskog naroda je ta luča slobode izuzetno izražena, oduvek. To nam je kao neka vrsta našeg identiteta - kazao je Rastović koji se osvrnuo i na prvo zajedničko obilježavanje Sretenja od strane Republike Srpske i Srbije. 

GLAS: Održali ste predavanje u Banjaluci na temu Sretenja. Koliki je značaj tog praznika u srpskoj istoriji?

RASTOVIĆ: Sretenje je jedan od najznačajnijih događaja u modernoj političkoj istoriji, ne samo Srbije, već i srpskog naroda u celini. Veliki broj srpskog naroda u tom periodu živeo je na prostoru Južne Ugarske, odnosno današnje Vojvodine, koje se u tom trenutku nalazilo pod vlašću Habzburške monarhije. Rezultat tog Ustanka iz 1804. godine je i Jančićeva buna pa se taj ustanak prelio na Hercegovinu. Naš narod je čak iz BiH uzeo učešće, odnosno prelazi stotine kilometara i davao je podršku ustaničkim jedinicama na prostoru tadašnjeg Beogradskog pašaluka. Karađorđe je imao ideju da se poveže sa našim sunarodnicima u Crnoj Gori i negde otprilike u okolini Novog Pazara došlo je do susreta ustanika iz Crne Gore i tadašnjeg Beogradskog pašaluka. Dakle, ideja je u prvom trenutku bila skromna, da se oslobode strahovlade dahija koji su vršili teror uoči izbijanja revolucije 1804. godine na prostoru Beogradskog pašaluka. Nakon sjajnih pobeda srpskih ustanika koje su rezultirale oslobođenjem Beograda i ulaskom ustaničkih jedinica u Beograd 1806. godine cilj je da se oslobode od viševekovne osmanske vlasti, koja je na ovim prostorima počela da se širi još od bitke na Kosovu 1389. godine te nakon pada Srpske despotovine 1459. godine. Dakle, nakon pet ili šest vekova pod osmanskom vlašću ustanici imaju veliki cilj, a to je da se oslobode osmanske vlasti i da se ta državnost koju je Srbija imala, započeta sa osnivačem Srednjovekovne srpske države Stefanom Nemanjom, obnovi. 

GLAS: Kakav je bio taj put od revolucije do konačne nezavisnosti Srbije?

RASTOVIĆ. Bio je veoma mukotrpan za razliku od Grka koji revoluciju započinju 1821. godine. Oni su imali sreću da su ciljeve revolucije, odnosno oslobođenje od osmanske vlasti i proglašenje nezavisnosti ostvarili za kratko, jer već 1829. godine dobijaju autonomiju, a godinu kasnije i nezavisnost. Grci su imali podršku jedne od najvažnijih tadašnjih evropskih sila, Velike Britanije. Oni stiču nezavisnost iako su kasnije počeli sa revolucijom, a Srbi koji su pre pokrenuli revoluciju to su ostvarili mukotrpno, dugotrajno, uz velike ljudske i materijalne žrtve i to tek nakon osamdesetak godina na Berlinskom kongresu 1888. godine. Veliki napredak u tim ustaničkim ciljevima ostvaren je davanjem autonomije, odnosno unutrašnje samouprave koje je osmanska država darivala Srbima kroz tri važna dokumenta, Sultanovu povelju i prvi Hatišerif iz 1829. godine kojim se Turska podseća, odnosno Osmansko carstvo, da ispune obaveze koje su im evropske sile dale osmom tačkom Bukureškog mira iz 1812. i petom tačkom Akermanske konvencije iz 1826. te šestom tačkom Jedresnkog mira 1829. godine. 

GLAS: Šta je to značilo?

RASTOVIĆ: To je konkretno značilo da srpska autonomija podrazumeva da Srbi sami sakupljaju poreze, da turske vojne jedinice ne mogu da ulaze u srpska sela i naselje i da Srbi imaju pravo da biraju sami svoje kneževe. To je bio model koji su Turci dali Grcima u Jonskom arhipelagu, odnosno ostrvima. To je zahtevano od osmanlija i oni su se tim Hatišerifom na to i obavezali. Zatim, dolazi i do konkretizacije te autonomije, a to je drugi Hatišerif iz 1830, koji je konkretno značio da je naslednost kneževske titule data porodici Obrenović, odnosno Milošu i njegovim naslednicima te pravo zakonodavne inicijative što je bio veliki napredak u sticanju nezavisnosti sudstva, slobode veroispovesti, odnosno autonomiju za pravoslavnu crkvu.  Srbi su imali pravo da osnivaju svoje škole, sakupljaju porez. Trećim Hatišerifom iz 1833. godine utvrđena je i konkretna suma od preko dva miliona tadašnjih turskih groša, odnosno celokupni iznos koji su Srbi davali osmanskoj državi. Jedna posebno važna odredba jeste ukidanje feudalizma 1833. godine tim Hatišerifom. Rezultat te autonomije, odnosno tih hatišerifa se na neki način prelio i kroz Sretenjski ustav 1835. godine, koji je jedan od najliberalnijih ustava tadašnje Evrope. Samo šest država u Evropi tada je imalo ustav i jedna mala Srbija koja u tom trenutku nije nezavisna, već je polunezavisna, autonomna u okviru Osmanskog carstva. Taj dokument bio je lučonoša slobode i demokratije u Evropi, odnosno na Balkanu. Nažalost, bio je na snazi samo 55 dana. Njegov autor Dimitrije Davidović, jedan je od najuglednijih Srba toga vremena. On je za samo nekoliko dana napravio taj ustav po uzoru na belgijske i francuske zakone i delove Američke ustavne povelje. Taj dokument je podrazumevao podelu vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu. Tu zakonodavnu vlast je vršio knez, a izvršnu je delio sa državnim Sovjetom. Narodna skupština je uvedena kao institucija i imala je savetodavnu ulogu te pravo da predlaže budžet. Jedna od važnih stavki tog Ustava su i političke slobode  i nezavisnost sudstva. Sve najvažnije političke i građanske slobode iz Francuske revolucije ugrađene su u Sretenjski ustav, koji nije naišao na dobar prijem Osmanske države, koja je smatrala da Srbija nema pravo da donosi ustav jer nije nezavisna. Sa druge strane, kidala je i te neke feudalne odnose na kojima je počivala Osmanska država, a nije rado prihvaćen ni od Habzburške monarhije i Carske Rusije, jer su smatrali da udara na temelje feudalizma i apsolutističkih režima. Međutim, vrednost Sretenjskog ustava daleko prevazilazi granice Beogradskog pašaluka, jer je predstavljen model i na neki način i podsticaj za druge balkanske narode koji su nakon 13 godina u čuvenoj revoluciji 1848. godine raskinuli te okove feudalizma, apsolutizma i tiranije koji je kao sistem vrednosti preovladavao u najvećem broju evropskih država. Dakle, srpska revolucija je bila prva u lancu tih balkanskih revolucija i bila je svojevrsni virus i podsticaj za ostale balkanske narode da krenu u svoje nacionalno i socijalno oslobođenje. Kao rezultat toga Srbija je ostvarila veliku stvar na Berlinskom kongresu kada je dobila međunarodno priznanje, vratila svoju državnost koju je izgubila 1459. godine i dobila određeno teritorijalno proširenje, a to su četiri čuvena okruga, Niški, Pirotski, Vranjski i Toplički. Dakle, i Sretenje iz 1804. ima značaj za obnovu te državnosti, kao što je i Sretenje iz 1835. godine važno zbog utemeljenja ustavnosti na prostoru Srbije, odnosno zakonodavstva. Jednostavno udareni su temelji moderne države. Zanimljiv podatak je i da su Srbi 1831. godine dobili prvu štampariju, a godinu kasnije štampana je i prva srpska knjiga, zatim "Serbske novine" kao prve počele su da izlaze 1834. godine, a urednik je bio Dimitrije Davidović, jedan od ustavotvoraca.  Srbija je kroz svoje tekovine revolucije i kroz Sretenjski ustav praktično izgrađivala svoju državu, začinila elemente moderne srpske demokratije, ali i elemente vojske koja je kasnije reformom 1833. doprinela da srpska vojska na početku 20. veka bude jedna od najmodernijih i najefikasnijih na prostoru Balkana i Evrope. To potvrđuje i da su evropske države i njihovi vladari bili šokirani kada je srpska vojska čiji su temelji udareni tridesetih godina 19. veka za samo šest nedelja oslobodila prostore stare Srbije, Kosova i Metohije, Raške oblasti, Severne Makedonije, izbili na Albansku obalu, odnosno Jadransko more. Sve to rezultiralo je temeljitim nastankom i formiranjem srpske države započete tokom revolucije 1804. godine. 

GLAS: Ranije ste izjavili da je Sretenje simbol vaskrsnuća srpske države. Možete li nam približiti te stavove? 

RASTOVIĆ: Esenciju srpske revolucije i tog prvog ustanka iz 1804. najbolje je sažeo Stojan Novaković, jedan od najznačajnijih srpskih političara, državnika, naučnika. On je u svom kapitalnom delu "Vaskrs države Srbije" koje je objavljeno u Letopisu Matice Srpske 1904. kroz sam naslov knjige dao esenciju i srž srpske revolucije. To je dakle bila obnova, vaskrs srpske države koja je davno nestala 1459. godine, kada su Turci vladali srpskom despotovinom i kada je Srbija izgubila državnost. Dakle, bilo je potrebno više od pet vekova, odnosno od 1459. do 1804. godine da se ta klica i ideja o obnovi srpske državnosti ponovo aktuelizuje. Ta borba nije bila kratkotrajna, već je trajala nekoliko decenija, odnosno skoro jedan vek. Na kraju su se isplatile te ideje ustaničkih ciljeva, jer je Srbija na Berlinskom kongresu stekla nezavisnost. 

GLAS: Već ste govorili o Sretenjskom ustavu. Kako ocjenjujete taj dokument sa današnjeg aspekta? 

RASTOVIĆ: Sretenjski ustav je bio primer ostvarivanja građanskih, ličnih sloboda. Jedan od njegovih članova podrazumevao je i da rob koji stupi na prostor Srbije postane slobodan. Ukinuto je ropstvo i kuluk, kao jedan od osnovnih obeležja feudalizma. On je imao dalekosežan značaj, ne samo u realizaciji i uvođenju političkih i građanskih sloboda već i u rešavanju mnogobrojnih socijalnih zahteva. To je ukidanje feudalizma, kao jednog surovog društvenog sistema koji je vekovima vladao u Evropi. Trasirao je put za primenu tih tekovina koje su započete građanskom revolucijom, lične slobode, slobode štampe, veroispovesti... To je kasnije rezultiralo time da i drugi evropski narodi krenu tim putem i ukinu te surove sisteme feudalizma i apsolutizma i počnu da izgrađuju elemente parlamentarne demokratije. 

GLAS: Da li bi mogli povući paralelu između onoga što se dešavalo tada i onoga čemu je izložen srpski narod u današnje vrijeme. Da li ima sličnosti?

RASTOVIĆ: Apsolutno da ima, jer interesi velikih sila se vekovima nisu menjali. Njihov cilj još od antičkog perioda jeste to da vladaju prostorom Balkanskog poluostrva. Ovde su se smenjivale razne sile. Vizantija u srednjem veku, zatim  Ugarska kraljevina, Osmansko carstvo. Nakon poraza 1683. godine kod Beča Osmansko carstvo počelo je naglo i rapidno da slabi i druge evropske sile su se interesovale za prostor Balkana, odnosno Habzburška monarhija, Francuska, Velika Britanija, Carska Rusija. Svi su oni imali imperijalne interese da vladaju prostorom Balkana koji je u svom geostrateškom i političkom smislu najznačajniji prostor Evrope i sveta. Oni su oduvek vodili, a i danas vode računa samo o svojim interesima. Njih interesi malih naroda, u konkretnom slučaju, balkanskih država ne interesuju. I ako ste na tragu njihovih interesa onda možete dobro da prođete, a interes srpskog naroda u najvećem broju slučajeva nije se podudarao sa interesima velikih sila, jer kod srpskog naroda je ta luča slobode  izuzetno izražena, oduvek. To nam je kao neka vrsta našeg identiteta, a započeta ponovo 1804. godine sa ustankom na Sretenje. To slobodarstvo je srpski narod koštalo velikih ljudskih i materijalnih žrtava, jer oni su oduvek više voleli slobodu nego ropstvo. To je rezultiralo ogromnim pogromima i nestankom srpskog naroda i u 19. veku, ali nažalost i tokom Prvog i Drugog svetskog rata, a i u dešavanjima prilikom razbijanja Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije početkom devedesetih godina HH veka. Nažalost i početkom 21. veka ništa se nije promenilo. Velike sile žele da dominiraju prostorom Balkanskog poluostrva. Ta ideja da sami balkanski narodi rešavaju svoje probleme, odnosno ta maskima Balkan - balkanskim narodima je jedna vrlo plemenita ideja, jer bi balkanski narodi bez upliva velikih sila trebalo da pokušaju da reše svoje probleme. Oni postoje, ne mogu da se sakriju. To velike sile nikada nisu gledale sa simpatijama, počev od kneza Mihaila Obrenovića koji je izašao sa tom idejom da bi Balkan trebalo da pripadne balkanskim narodima, odnosno da se stvori jedna velika zajednica jugoslovenskih naroda bez upliva i uticaja velikih sila. Sve to je rezultiralo da to velike sile nisu dozvoljavale i veliki broj naših vladara je za tu ideju dao svoj život. 

GLAS: Republika Srpska i Republika Srbija ove godine po prvi put zajednički obilježavaju Sretenje. Koliko je to značajno? Da li je trebalo i ranije? 

RASTOVIĆ: Dejtonski sporazum dozvoljava Republici Srbiji da uspostavi specijalne i paralelne veze sa Republikom Srpskom. To je prirodno. Republika Srpska je u skladu sa Dejtonom deo BiH i u njoj živi srpski narod, kao većinski. Normalno je zbog ličnosti, bliskosti i istovetnosti u verskom i nacionalnom smislu da Srbija ima pravo da vodi računa o srpskom narodu u Republici Srpskoj, neugrožavajući interese ni druga dva naroda koja čine dejtonsku BiH. Srbija vodi jednu korektnu politiku poštovanja Dejtonskog mirovnog sporazuma sa jedne strane, odnosno očuvanja teritorijalnog integriteta BiH, ali svakako u skladu sa obavezama i pravima koje daje Dejtonski sporazum, vodi računa i o očuvanju interesa nacionalnih, kulturnih i svih drugih interesa i prava srpskog naroda na prostoru BiH i Republike Srpske. Zajedničko obilježavanje Sretenja jeste jedan veliki korak u tom povezivanju srpskog naroda, što naravno niko ne spori ni drugim balkanskim narodima u našem okruženju.

Mladi za ponos

GLAS: Koliko uopšte današnje generacije znaju o značaju Sretenja?

RASTOVIĆ: Pozitivno sam iznenađen da sadašnje mlade generacije, za razliku od perioda kada sam ja bio u tim mladim godinama, daleko više znaju o krucijalnim događajima iz naše moderne političke istorije koji su trasirali savremenu istoriju srpskog naroda i Srbije. To je ono što ohrabruje, to očuvanje nacionalnog i kulturnog identiteta. Zbog toga će srpski narod i pored svih velikih pritisaka i iskušenja uspeti da se sačuva u tom nacionalnom i državotvornom smislu.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i X nalogu.