Svevremenost antičke mudrosti

Većina kritika su negativne i fokusiraju se na bezrazložno skraćivanje i simplifikaciju originalnog teksta starog više od dvije hiljade godina. Stoga je i predstava ispala loša. Situacija je zapravo poučna: izvorni tekst star blizu dva i po vijeka aktuelniji je od njegovih savremenih varijacija. Tako je to sa pravim klasicima. Ne koristim slučajno riječ “klasik”. U antologijskom predavanju “What is a Classic?” održanom 1991. godine u Gracu, Dž. M. Kuci je, pozivajući se na Horacija, ponudio matematički preciznu definiciju klasičnog djela. Definicija Horacijeva i Kucijeva glasi zapravo ovako: klasično je ono umjetničko djelo koje živi i stotinu godina nakon svog nastanka. (Važna distinkcija: stotinu godina od svog nastanka, a ne stotinu godina od rođenja autorovog!) Po ovoj mudroj definiciji pisci kakvi su Čehov, Vajld ili Konrad spadaju zapravo među najmlađe potvrđene klasike, a većina velikih književnika dvadesetog vijeka čija se slava čini neupitnom trebaju pričekati još koju deceniju da bismo ih mogli proglasiti klasicima. U našem masmedijskom vremenu u kojem se temeljni komplimenti dijele vrlo često običnim sezonskim djelima čiji je rok trajanja kraći od roka trajanja mlijeka u tetrapaku, prisjećanje na ovu definiciju djeluje smirujuće. U kontekstu ove definicije najlakše ćemo zapravo shvatiti Sofoklovu veličinu: njegova su djela položila ispit klasičnosti više od dvadeset puta!

Zlatno doba

Smatra se da je Sofoklo rođen 495. godine prije Hrista nedaleko od Atine. Otac mu je bio bogati trgovac. Sofoklo je, dakle, imao sreću odrastati relativno bezbrižno u zlatno doba antičke kulture. U hronologijama njegovog života kao prvi veliki uspjeh obično se navodi činjenica da je upravo Sofoklo kao šesnaestogodišnjak predvodio hor dječaka na velikoj ceremoniji povodom pobjede u bici kod Salamine. Njegova pobjednička sudbina biće potvrđena na najveći mogući način dvanaest godina kasnije. Na tradicionalnom teatarskom festivalu debitant Sofoklo je pobijedio porazivši nikog drugog do velikog Eshila. Iz današnje perspektive to je zapravo filmska priča: dvadesetosmogodišnji mladac koji trijumfuje nad živom legendom. U godinama koje su slijedile tadašnja savremena dramska književnost bila je obilježena rivalstvom tako snažnim da mu se nijedno u narednih dvadesetak vijekova ne može ni približiti: takmičari za festivalske nagrade redovno su bili Sofoklo, Eshil i Euripid. Sofoklo je, kažu, napisao oku stotinu i dvadeset drama, a osamnaest je puta osvajao prvu nagradu. Sofoklova vezanost za teatar nije se iscrpljivala samo u pisanju; on je, naime, u ono doba bio poznat i kao izuzetno darovit glumac. Njegov građanski ugled potvrđuju mnoge značajne funkcije što ih je obavljao, a koje iz današnje perspektive ponajviše nalikuju ministarskim. Sofoklo je živio dugo i produktivno. Umro je 406. godine prije Hrista, a pet godina kasnije njegov je unuk postavio Edipa na Kolonu i osvojio prvu nagradu.

U jednom eseju Borhes primijećuje: “Poznato je da se drama rodila iz poštovanja Dioniza; izvorno, jedan se jedini glumac, hdžpokrites, penjao na koturne, odijevao u crno i crveno i, lica uvećana maskom, dijelio pozornicu sa dvanaest članova kora. Drama je bila jedna od kultnih svečanosti i, kao i svaki obred, lako je mogla postati nepromjenljiva”. Ono o čemu Borhes zapravo piše jeste istorijski potvrđena činjenica da je prvi dramatičar koji je na scenu uveo drugog glumca bio Eshil. To je bila istorijska revolucija; Borhes kaže: “S drugim su glumcem došli dijalog i beskrajne mogućnosti reakcija jednih osoba na druge”. Prvi pisac, međutim, koji je nastavio Eshilovu revoluciju bio je upravo Sofoklo; on je, naime, prvi uveo trećeg glumca. Eshil je dokinuo monodramu kao jedinu mogućnost; Sofoklo je ukinuo duodramu kao jedinu njenu alternativu. Zato i nije pogrešno kazati da su upravo Eshil i Sofoklo očevi onoga što danas zovemo teatrom.

Riječi žive

Sofoklo je, dakle, napisao oko stotinu i dvadeset dramskih djela, no od tog golemog broja samo je nekolicina (tačnije sedam) ostala sačuvana u cjelini. I samo tih sedam drama, međutim, čini Sofokla jednom od globalno najznačajnijih teatarskih ličnosti svih vremena. Dovoljni bi zapravo bili i “Kralj Edip” te “Antigona” pa da o Sofoklu možemo govoriti kao o književnom geniju. Sadržaj “Kralja Edipa” poznat je valjda svima. Na motivima ovog komada je de fakto izgrađena golema građevina psihoanalize; možemo slobodno kazati da je djelo Sigmunda Frojda bez Sofokla nezamislivo. Nije samo Frojd ovdje dužnik Sofoklov. I konačna pouka prelijepog Kamijevog eseja “Mit o Sizifu” preuzeta je od Sofokla. (“'Smatram da je sve dobro', kaže Edip i ta je riječ sveta. Ona odjekuje u surovom i ograničenom čovjekovom svijetu. Ona nas uči da nije sve iscrpljeno i da nije bilo iscrpljeno. Ona izgoni boga iz svog svijeta koji je u njega ušao s nezadovoljstvom i sklonošću za nekorisne patnje. Ona stvara od sudbine ljudski posao, koji treba da se uredi između ljudi.”)  Kao pravi i najrjeđi veliki pisci Sofoklo prelazi sve vremenske barijere i obraća se ljudima svih epoha. Antička mudrost pridružuje se modernom junaštvu - kako bi rekao Kami. Potvrda za to je i “Antigona”. Zar uopšte treba obrazlagati svevremensku aktuelnost priče o mladoj ženi koja se suprotstavlja autoritetu vlasti da bi propisno sahranila svog brata? Zanimljivo je spomenuti činjenicu da ni “Kralj Edip” ni “Antigona” nisu precizno datirani, ali da većina stručnjaka smatra da je “Antigona” najranije od sačuvanih Sofoklovih djela. U nekim hronologijama se pretpostavlja da je premijera “Antigone” odigrana 442. godine i da je komad osvojio prvu nagradu. Rijetko je koji tekst toliko uticao na zapadnu kulturu kao “Antigona”: od Hegelovog čitanja u “Fenomenologiji duha” do Lakanove vizije “Antigone” kao prethodnice Hristove žrtve.

Pindaru - jednom od najvećih antičkih pjesnika - pripisuje se da je kazao kako će se njegova oda gradu čitati i kada od tog grada ne ostanu ni prah i pepeo. Sofoklove riječi žive su i danas, kad jezik na kojem pisao postoji uglavnom samo na univerzitetskim katedrama i kad su pozornice na kojima su njegovi tekstovi premijerno izvođeni u najboljem slučaju turistički atraktivne ruševine. Sofoklo je ostvario ono o čemu je pjevao Ovidije: “Boljim dijelom sebe međ visoke digao se zvijezde da bude vječan i ime mu se zatrt neće”.  

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.