IDE GAS Vasa Čubrilović s Reufom i Minkom u Busovači

Pod egidom svoje izdavačke kuće “Vukotić medija”, on već nekoliko godina objavljuje knjige koje nadilaze trajanje jedne izdavačke sezone. Čini se, međutim, da je 2022. bila dosadašnji vrhunac postojanja ove izdavačke kuće. Tokom prošle godine su, naime, u ovoj izdavačkoj kući objavljene barem dvije knjige koje su kulturni događaj čija važnost nadilazi Srbiju, pa i južnoslovenske prostore.

Najprije je sredinom 2022. objavljena knjiga Milovana Đilasa “Raspad i rat” s podnaslovom “Dnevnik, 1989 - 1995”.  Ove dnevničke bilješke koje je priredio piščev sin Aleksa, a koje su pisane od januara 1989. do Đilasove smrti aprila 1995, odličan su pregled tragedije Jugoslavije i njenih naroda i vrijedan istorijski dokument. Ali, one su i mnogo više od toga. Đilas zapisuje svoja razmišljanja i osjećanja, strahove i tugu. Piše o opštoj dezorijentaciji, vulkanu očaja i mržnje, beznađu i haosu, groteski i tragediji, krvavom ambisu i bezumnoj, neizmjernoj bijedi. U knjizi se u epizodnim ulogama pojavljuju brojne istorijske i medijske ličnosti: od Matije Bećkovića i Dobrice Ćosića do Vesne Pešić i Nade Macure. Takođe, knjiga koja je prvenstveno istorijska hronika, nakon smrti Đilasove supruge Štefice pretvara se gotovo u metafizički ljubavni roman.

Jedan od razloga velike sugestivnosti ove knjige je i činjenica da javnost nije imala pojma o njenom postojanju. U tom smislu postoji i znakovita sličnost s drugom knjigom o kojoj ovdje želim reći nešto više, s knjigom koja je objavljena u posljednjim danima prošle godine, sa “Sećanjima” Vase Čubrilovića.

Prva ispovijest

Akademik Čubrilović, ugledni istoričar i profesor Univerziteta u Beogradu, rodio se u Bosanskoj Gradišci 1897. godine. Stoga je lijepo da je među sponzorima ovog izdanja, uz “MK grupu” i grad Gradiška. Vasa Čubrilović je kao sedamnaestogodišnjak bio među sarajevskim atentatorima, i to kao najmlađi među njima. Otud i na koricama knjiga, skoro kao podnaslov, natpis “Prva ispovest sarajevskog atentatora”.

Ova “Sećanja” je instruktivnim predgovorom propratio Vasilije Krestić. Sama knjiga se, pak, otvara Čubrilovićevim sjećanjima na vlastito djetinjstvo, odnosno na život u Bosni u vrijeme Benjamina Kalaja. Tu se miješaju porodične priče i legende sa lirskim uspomenama o, primjera radi, ljetovanjima u Krupi na Vrbasu. Takođe, već na samom početku knjiga je u isto vrijeme i memoarsko prisjećanje jednog izuzetnog pojedinca i društveno-istorijska hronika.

Što narator biva stariji, društveno-politički sloj biva prisutniji. Tu je, recimo, zanimljiv dio o Čubrilovićevom pohađanju gimnazije u Tuzli: “Gimnazija u koju sam stupio u jesen 1908, bila je klasičnog tipa. U njoj su učili đaci raznih narodnosti, a predavali su i profesori raznog porekla. (...) Mora se priznati da su te škole bile dobro opremljene i da su imale dobre nastavnike”.

Na prijemni ispit 1908. je izišlo oko 120 potencijalnih učenika, a primljeno je četrdesetak, među njima i Čubrilović. Njemu je jako pomoglo što je njegov brat Veljko u to doba bio učitelj osnovne škole u Tuzli. Isti je to Veljko Čubrilović koji će na procesu mladobosancima biti osuđen na smrt jer je bio punoljetan kad je Principu, Grabežu i Čabrinoviću pomogao da oružje iz Srbije prebace upravo do Tuzle.

Nepunih šest gimnazijskih godina Vase Čubrilovića su godine njegovog nacionalnog i političkog osvješćivanja. Zbog takvog angažmana on i jeste bio izbačen iz gimnazije u Tuzli pa se početkom 1914. prebacio u gimnaziju u Sarajevo. Tamo mu je već živjela sestra Staka pa mu se bilo lakše snaći i prilagoditi. Pet središnjih poglavlja ove knjige bave se Sarajevskim atentatom, suđenjem atentatorima i Čubrilovićevim robijama. Nemamo ovdje prostora da se time bavimo; to bi tražilo zaseban tekst ili radije čitav feljton. Iz perspektive današnje Bosne i Hercegovine, a u bukvalno dnevnopolitičkom smislu, najzanimljivije je poglavlje koje se bavi Čubrilovićevim životom u Sarajevu od 1922. do 1926. godine.

Komšić bez šanse

Čubrilović je, naime, diplomirao u Beogradu u junu 1922, pa u jesen stiže u Sarajevo da bude profesor u istoj gimnaziji koju je osam godina ranije pohađao kao učenik. To se sve, dakle, zbiva prije ravno sto godina. Epoha je Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, neposredno nakon uvođenja Vidovdanskog ustava. Kao novopečeni Sarajlija, odnosno stanovnik Sarajeva, u vrijeme parlamentarnih izbora 1925. godine, profesor Vasa Čubrilović biva biran za predsjednika Izborne komisije u opštini Busovača u centralnoj Bosni, u današnjem Srednjobosanskom kantonu. Do dana današnjeg i sama varošica Busovača i okolna sela koja pripadaju toj opštini imaju stanovništvo otprilike pedeset odsto naprema pedeset odsto muslimana naspram katolika, odnosno današnjim rječnikom Bošnjaka naspram Hrvata.

U polušaljivoj varijaciji na savremeni dnevnopolitički rječnik, legitimni predstavnici tamošnjeg stanovništva bili su Mehmed Spaho, odnosno Stjepan Radić. Ipak, neka kakva-takva očekivanja na izborima imale su i Radikalna i Zemljoradnička stranka. Na kraju, kao u “Top listi nadrealista”, kod Reufa i Minke, gdje svi glasaju za “svoje”, Radikali dobijaju desetak glasova, a Zemljoradnici jedan jedini (Čubrilovićev), dok se izbori u suštini svode na popis stanovništva, gdje svi muslimani glasaju za Spahu, a svi katolici za Radića. Onovremeni Željko Komšić ne bi imao šanse.

Piše Vasa Čubrilović doslovce ovako: “Docnije sam se često sećao toga slučaja iz izbora u Bosni 1925. Pitao sam se, da li u takvoj sredini zaostaloj i verski zatucanoj uopšte može postojati slobodno političko opredeljivanje kod ljudi, tako čvrsto vezanih za svoje verske organizacije”. Prošlo je, dakle, skoro punih stotinu godina, a te Čubrilovićeve dileme nisu izgubile na težini.

Vasa Čubrilović je umro jedanaestog juna 1990. godine u Beogradu. Bio je u poodmaklim godinama; imao je devedeset i tri. Na izvjestan način je i dobro da nije dočekao početak pravog raspada Jugoslavije. On je kao omladinac bio dio grupacije koja je zapravo stvorila Jugoslaviju. Cijelog života ostao je vjeran jugoslovenskom idealu. Više od trideset godina nakon njegove smrti izlaze njegova “Sećanja”; Jugoslavije više nema, ali po(r)uke Čubrilovićeve knjige su i dalje indikativne. U tom smislu, Čubrilovićeva “Sećanja” za današnjeg su čitaoca više nego aktuelna.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.