IDE GAS Heroj ulice

Ona se nalazi u ulici Skendera Kulenovića na broju 93. Na samom početku iduće godine biće tačno četiri i po decenije od smrti ovog velikog pisca. Ove godine se pak navršava četrdeset i pet godina od prvog izdanja njegovog jedinog romana. U opusu Skendera Kulenovića sonet “Ponornica” prethodi istoimenom romanu. U sonetu “Ponornica” Kulenović veli: “A grotlo mi otješnja: hrupim - na bijelcu vodoskoka, / a korito me uzme u obale, štake bogalja./ Pa u pjeni mi svijet isperu kloaka i pralja,/ i svi me pomalo otpiju, do mrava-krvoloka.” Tako valjda i jeste nastao roman “Ponornica”: pjesniku je grotlo otješnjalo i nahrupila je proza.

Mladalačke primule

Sočni i opojni jezik Kulenovićeve poezije krasi i njegovu prozu, ali nakon formalne strogosti soneta proza će ipak dodati tom jeziku svojevrsnu raspojasanost. Ono što je Brodski kazao za Marinu Cvetajevu vrijedi i u slučaju Skendera Kulenovića - proza mu je nastavljanje poezije, ali drugim sredstvima. Jer makar je Kulenović jedan od najuniverzalnijih srpskih pisaca koji je pisao (i to dobro) i poeziju i fikcijsku prozu i dramu i esej i putopis, on je ipak iznad svega pjesnik. U poeziji je srž i duša njegovog opusa. Skender Kulenović rodio se drugog septembra 1910. godine u Bosanskom Petrovcu. Gimnaziju je završio u Travniku, rodnom gradu svoje majke, gdje se doselio kao desetogodišnjak. Još kao gimnazijalac objavio je ciklus soneta “Ocvale primule”. Ima kod Kjerkegora jedan kratki zapis u kojem se on prisjeća nekog svog gimnazijskog rada i u njemu prepoznaje svoje kasnije preokupacije; zapis počinje sljedećom sentencom: “Dosta je čudno da se čovjek kroz cio život u svim uzrastima u osnovi bavi uvijek istim stvarima”. Interesantno je da je ova kjerkegorovska situacija primjenjiva u potpunosti i na Kulenovićev slučaj: forma u kojoj se okušao kao gimnazijalac ostaće mu cijelog života opsesija i biće forma u kojoj će doseći vlastite umjetničke vrhunce. Ne treba, međutim, misliti da je Kjerkegor kao mislilac imao nekog uticaja na Skendera Kulenovića. Ako na našim prostorima postoji pisac formiran pod uticajem ovog danskog filozofa - to je Ivo Andrić. Što se pak Kulenovića tiče, njegova je filozofska i životna simbolička ikona bio Baruh Spinoza, čovjek kojem je posvetio ciklus od pet soneta koji su - barem prema autoru ovog teksta - nešto najbolje što je Kulenović ikada napisao. Vrijedjelo bi napisati poseban tekst u kojem bi se usporedila dva Borhesova soneta o Spinozi i Kulenovićev ciklus Baruh-Benediktus de Spinoza brusač.

Partizan

Studiranje će Skendera Kulenovića uputiti u Zagreb, gdje je upisao pravni fakultet 1930. godine. U to se doba već rađa simpatija za Komunističku partiju Jugoslavije, a 1933. Kulenović postaje član SKOJ-a, a dvije godine kasnije i KPJ. Skender Kulenović će se pridružiti partizanima već na početku Drugog svjetskog rata. Njegov ratni put vezan je uglavnom za Bosansku Krajinu (Prvi partizanski odred Bosanske Krajine), a učestvovao je i u radu AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a. I za vrijeme rata Kulenović piše poeziju (“Pisma Jove Stanivuka”, “Stojanka majka Knežopoljka”, “Ševa”), a nakon rata sve češće i prozu te drame. Prve mirnodopske dane provodi u Sarajevu kao direktor drame Narodnog pozorišta te urednik nekoliko časopisa. Nakon nekoliko godina prelazi u Beograd, gdje je prvo napredovao u hijerarhiji (od 1950. do 1953. radi kao sekretar Narodne skupštine FNRJ), a zatim će osjetiti i ukus nemilosti. Naime, nakon što je zabranjena “Nova misao” (časopis koji je Skender Kulenović uređivao) on će za kaznu biti degradiran na poziciju korektora u “Borbi”. Od 1955. počinje raditi u Mostaru kao dramaturg Narodnog pozorišta, a 1968. godine Kulenović će u Novom Sadu objaviti “Sonete”. Tri godine kasnije u Sarajevu će izaći “Izabrana djela” Skendera Kulenovića u pet svezaka. Godine 1977. Kulenović je u “Nolitu” objavio roman “Ponornica”, a već dvadeset i petog januara 1978. umro je iznenada u Beogradu, gdje je i sahranjen.

Ljudska sudbina

Roman “Ponornica” predstavlja zapravo prisjećanje glavnog junaka Muhameda na događaje koji su se odigrali u njegovom zavičaju četrdesetak godina ranije. Na način prustovski jedno davno kratko pismo vraća Muhameda u vrijeme kad je kao student Al-Azhara stigao kući na ljetni raspust. Kroz iznimno uzbudljivu i dinamičnu fabulu prelama se s jedne strane analiza društvenih i porodičnih odnosa za vrijeme austrougarskog perioda u Bosni i Hercegovini kad - da parafraziramo Hakslija - jedan svijet još nije bio umro, a drugi još nije imao snage da se rodi; s druge pak strane roman ispripovijedan iz Muhamedove vizure postaje i priča o njemu samom, njegovom životu i njegovim vezama s ljudima, o jednoj konkretnoj ljudskoj - condition humaine.

Moguće je u liku Muhamedovom čitati i svojevrstan simbolički autoportret Kulenovićev, ali je u simboličkom smislu najjači ipak motiv ponornice, motiv koji je zapravo u isto vrijeme centralni motiv romana i centralni motiv cjelokupnog Kulenovićevog opusa. Zanimljivo je u tom kontekstu spomenuti da je još osam godina prije nego je roman “Ponornica” i objavljen, Stevan Raičković svom eseju o Kulenoviću dao naziv “Pesnička ponornica Skendera Kulenovića”. Pored sjajne fabule te jednostavne i efektne forme “Ponornica” ponajviše plijeni jezikom. To je onaj Kulenovićev jezik koji su kao prvorazrednu vrijednost prepoznali, među ostalim, i Radomir Konstantinović te Danilo Kiš. U eseju “Apsolutni Krajišnik Skender Kulenović” autor famozne “Filosofije palanke” s neskrivenim će divljenjem govoriti o “izuzetnom jezičkom čulu” Skendera Kulenovića te dodati: “Njegovo znanje jezika jeste znanje na granici bića i ne-bića, na kojoj kao da se, pod pretnjom uništenja, između 'stvari', egzistencije i reči gubi razlika, tako da, na mahove, tu biti znači govoriti (…)”. Danilo Kiš pak svoj kratki i apsolutno antologijski esej počinje dijagnozom: “Skender Kulenović je bio rudar jezika (…) zalazio je on u najdublje slojeve našeg bogatog jezika (…). Jednako u svojim pesmama kao i u svojim prozama, Skender je birao uvek najtvrđu reč, uvek iz najdubljih jezičkih slojeva, uvek iz najtamnijih svojih leksičkih zona, jer je za njega najtačnija bila ona reč koja je najduže mirovala u rudi predanja, ona koja je najmanje istrošena, ona koja je najljuće zveknula na njegovom jezičnom nakovnju”.

Prepoznaće Danilo Kiš u Kulenoviću i teški istočnjački prigušeni senzualizam, kao i ono ključno osjećanje da jedino što poput stećka može nadživjeti sve naše iluzije jest teška riječ maternjeg jezika.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.