IDE GAS Bobi Fišer, banjalučki pacijent

Povod je bila smrt Jurija Dokhojana, šahovskog pedagoga i dugogodišnjeg trenera Garija Kasparova. Naravno, poželjan je bio i banjalučki link, a njega smo našli u čuvenom Kasparovljevom gostovanju u Banjaluci 1979. godine.

Danas nas opet interesuje šah, ali iz ponešto drukčije perspektive. Imaćemo, međutim, ponovo banjalučki link. Povod nam je jedna godišnjica, godišnjica čuvenog šahovskog meča na Islandu između Roberta Bobija Fišera i Borisa Vasiljeviča Spaskog, jubilarna, naime, pedeseta godišnjica. Možda nikad ni prije niti kasnije šah nije više ličio na onu metaforu iz Borhesove pjesme: “S Istoka buknu plamen ovog rata,/ Sad cijelu Zemlju bojište mu hvata” (u prevodu Marka Grčića i Tonka Maroevića). Više nego sport, više nego umjetnost, više nego igra, šah je zapravo rat, a to nam se najplastičnije otkriva baš u ovoj priči.

Meč stoljeća

Dvojica vrhunskih publicista, Dejvid Edmonds i Džon Ejdinou, autori su knjige “Bobi Fišer ide u rat” čije je jedno izdanje reklamirano ovako: “Rejkjavik, 11. jula 1972. Za šahovskom pločom sjede američki velemajstor Bobi Fišer i aktuelni svjetski prvak, sovjetski velemajstor Boris Spaski. Još prije početka dvoboja, zahvaljujući ponašanju ekscentričnog Amerikanca, pažnja svjetske javnosti usmjerena je u mirni islandski gradić: Fišer odugovlači s dolaskom na odredište i pristaje na početak igre tek nakon poziva Henrija Kisindžera i nakon što je engleski milioner udvostručio novčanu nagradu za pobjednika na, tada zapanjujućih, 250.000 dolara.”

Ovaj je meč u istoriji šaha poznat kao “meč stoljeća”. S jedne strane, SSSR - nedodirljiva šahovska imperija, s druge strane Bobi Fišer - ludi Amerikanac. Dok su se pripremali za obračun, obojica kandidata imala su svoje preferencije kad je riječ o zemlji u kojoj bi se meč održao. Fišer je želio da se igra u Jugoslaviji, a Spaski je preferirao Island. Na kraju se igralo na Islandu, u Rejkjaviku. Krenulo je loše po Fišera - izgubio je prve dvije partije. Od sljedećih jedanaest partija, međutim, Fišer je dobio sedam, a izgubio je samo jednu, uz jedanaest remija. Postao je tako prvi (i još uvijek jedini) Amerikanac svjetski šahovski prvak. Fišerova titula označila je period najveće popularnosti šaha u Americi, a vjerovatno i u svijetu. U Americi je titula percipirana ne kao sportska, već kao hladnoratovska pobjeda. Fišer je šahu dao glamur, a profesionalni šahisti su nakon njegove titule generalno mnogo bolje zarađivali.

Bolnica u Banjaluci

Robert Fišer rođen je devetog marta 1943. godine u Čikagu. Majka mu je bila jevrejskog porijekla, kao i otac, barem po nekim izvorima, no to nije spriječilo Fišera da ultimativno zabrani da ga “Enciklopedija Judaika” navodi kao Jevreja. Skoro cijelog života Fišer je bio poznat po žestokim antisemitskim ispadima, a oni su pred kraj njegovog života postali naročito radikalni. Bilo kako bilo, biografije kažu da je osnove šaha Fišer savladao sam uz pomoć knjige još kao šestogodišnjak. U to doba već je živio u Njujorku pa ga je majka uskoro učlanila u šahovski klub u Bruklinu. Još od “pionirskih” kategorija Fišer je apsolutni šampion na skoro svim takmičenjima na kojima se pojavi. (Zanimljiv je i jedan nešahovski biografski podatak: kao srednjoškolac, Fišer je išao u razred s budućom pjevačicom Barbrom Strejsend.) Preduga bi bila lista svih njegovih uspjeha do onog najvećeg - osvajanja titule svjetskog šampiona, ali vrijedi istaknuti da je često igrao u ondašnjoj Jugoslaviji: od Portoroža preko Beograda i Zagreba do Herceg Novog. Najluđa je ipak priča o njegovom boravku u Banjaluci 1961, kamo je dospio nakon što je u Ljubiji, gdje je igrao simultanku sa rudarima-šahistima, dobio napad slijepog crijeva. Bio je smješten u banjalučkoj bolnici gdje su ga ljekari izliječili konzervativnom metodom, odnosno terapijom antibioticima, bez operacije. Tako se i grad Banjaluka upisao u njegovu čudesnu biografiju.

Zatvorsko iskušenje

Godine 1975. Fišer je trebalo da brani šampionsku titulu. Izazivač je bio Anatolij Karpov. Fišer je postavio veliki broj uslova za održavanje meča. Kada nisu prihvaćeni, Fišer se odrekao titule i Karpov je svjetski šampion postao, kako se to kaže, za zelenim stolom, a ne za šahovskom tablom. Dugo vremena Fišer profesionalno nije igrao šah. To, međutim, ne znači da ga nije bilo u medijima. U maju 1981. godine uhapsili su ga u Pasadeni. Policajac koji ga je uhapsio tvrdio je da Fišer odgovara ličnom opisu čovjeka koji je opljačkao obližnju banku. Dva dana je zadržan u policiji, doživio je i neka neugodna iskustva o kojima je kasnije objavio pamflet.

Pravi veliki Fišerov sukob s vlastitom domovinom desiće se desetak godina kasnije, u vrijeme ratova za jugoslovensko nasljeđe. Godine 1992, u vrijeme UN sankcija protiv tadašnje SR Jugoslavije, u Beogradu i na Svetom Stefanu održana je neka vrsta revanša famoznom islandskom meču stoljeća: opet Fišer protiv Spaskog. Fišer je ponovo pobijedio, no američka je vlada izdala nalog za njegovo hapšenje zbog kršenja sankcija. Fišer se tako nikada nije vratio u domovinu. Neko vrijeme živio je u Mađarskoj i nije se medijski eksponirao. Poslije jedanaestog septembra 2001. godine izjavio je kako su teroristički napadi na Svjetski trgovinski centar i Pentagon “divna vijest”. Nekoliko godina kasnije, uhapšen je u Japanu na aerodromu. Govorkalo se da će biti izručen Sjedinjenim Američkim Državama, no naposljetku je ipak dobio useljeničku dozvolu od islandske vlade. Tamo je proveo posljednje dane svog života. Umro je početkom 2008, baš na ostrvu na kojem je trideset i šest godina ranije živio svoje “dane ponosa i slave”.

Život i film

Godine 1930. Vladimir Nabokov objavio je roman “Lužinova odbrana” o genijalnom igraču šaha, a nekadašnjem vunderkindu, Aleksandru Ivanoviču Lužinu koji je “izvan spiritualne sfere šaha (…) emotivno i intelektualno nerazvijeno biće” (Magdalena Medarić).

Trideset i tri godine kasnije, roman izlazi na engleskom jeziku pod naslovom “Defence”. Dvadesetogodišnji Bobi Fišer u to vrijeme već posve nalikuje Lužinu. Nakon ogromnih uspjeha u juniorskoj konkurenciji njegovi psihički problemi sve su izraženiji. Roman napisan trinaest godina prije Fišerovog rođenja kao da je unaprijed iscrtao njegovu sudbinu. Literarni Lužin i stvarni Fišer bili su slični čak i po pojedinim šahovskim “tikovima”. U prikazima filmske verzije “Lužinove odbrane” koju je režirala Marlin Goris, bolji su kritičari primijetili da Džon Torturo (koji je igrao glavnu ulogu) kao da glumi Bobija Fišera.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.