Zapisi iz arhiva Republike Srpske (40): Izvještaj prote Dušana M. Mačkića (II dio)

Kreč i kamen još tada je pripravljen, da bi ga austrougarske okupatorske vlasti 1878. iskoristile za kaldrmisanje puteva i podizanje vojnih objekata. Srbi 1879. sagradiše pristojnu privremenu crkvu, koja je 1925. kao padu sklona srušena

Banjaluka se sastoji iz dva dijela: iz Graba - Gornjeg šehera, danas potpuno muslimanskog dijela, i iz donjeg, uglavnom hrišćanskog dijela varoši. Vrbas je dijeli na dvije parohije i dvije crkvene opštine. Parohiju sa desne strane Vrbasa čine obližnja sela i zove se po selu Rebrovcu u kome je i parohijska crkva. Dio varoši sa lijeve strane Vrbasa čini Banjalučku parohiju i Banjalučku crkvenu opštinu.

Parohija je 1935. podijeljena na dvije. Kada sam došao za paroha banjalučkog, parohija je brojala oko 2.800 duša pravoslavnih Srba, dok se broj Srba u Banjaluci, prema najnovijim statističkim podacima, popeo na 7.000.

Srez banjalučki broji oko 100.000 duša, od kojih su 2/3 pravoslavni Srbi. U Vrbaskoj banovini bilo je prilikom sloma Jugoslavije 67% pravoslavnih Srba od oko 1,200.000 stanovnika.

Crkva

Do 1879. u Banjaluci nije bilo parohijske crkve. Narod je išao Bogu se moliti u rebrovačku crkvu. Dolaskom Pelagića i otvaranjem bogoslovije podignuta je drvena kapela, koja je izgorjela za vrijeme bune 1878.

Još za vrijeme Turske povela se akcija za podizanje monumentalne crkve, što je turski car dozvolio. Kreč i kamen još tada je pripravljen, da bi ga austrougarske okupatorske vlasti 1878. iskoristile za kaldrmisanje puteva i podizanje vojnih objekata. Srbi 1879. sagradiše pristojnu privremenu crkvu, koja je 1925. kao padu sklona srušena.

I austrougarske vlasti bile su voljne prilikom dolaska za banj. episkopa dr Evgenija Letice podići odgovarajuću crkvu, što Srbi odbiše, da bi sami obnovili akciju za podizanje crkve 1912. To je osujetio Balkanski, a onda opet Prvi svjetski rat. Punom parom otpočelo se podizanje crkve 1922. Pripremni radovi trajali su do jeseni 1925, kada je udaren i osveštan temelj crkve. Prva služba, blagodarenje povodom proboja Solunskog fronta, održano je u novosagrađenoj crkvi 15. septembra 1928. Otada su se, s blagoslovom i dozvolom arhijereja dijecezana, u ovom nedovršenom i neosveštanom hramu obavljala sva bogosluženja jer je privremena crkva srušena. Od 1925. do 1928. bogosluženja su obavljana u prostorijama Srpske osnovne škole.

Velikim novčanim prilogom kralja Aleksandra I, te prilozima samih Banjalučana i mnogih blagočestivih hrišćana iz čitave Države, kao i prodajom jednog dijela crkvenoopštinskih nekretnina i podizanjem hipotekarnog zajma otpočelo je podizanje crkve. Mojom inicijativom kupljeno je za crkvu novo zemljište. Iz istih sredstava kupljena su i zvona i crkva je dovedena pod krov. Time su sredstva iscrpljena i dalje se nije moglo.

Ban

Dolaskom za bana Vrbaske banovine đenerala Svetislava Milosavljevića, materijalno stanje Srpske crkv. opštine banjalučke iz osnova se mijenja. Ban dolazi na misao da se oko crkve podignu zgrade za smještaj po gradu razasutih kancelarija banske uprave i banski dvor. Naredio je asfaltiranje ulica i izveo mnoge radove koji su od Banjaluke napravili modernu i lijepu varoš. On otkupljuje imanja Srpske crkvene opštine i muslimanske vjerske zajednice koja leže oko crkve. Na njima je uskoro podignuta zgrada banske uprave i banski dvor. I ostali vlasnici gradilišta oko crkve morali su podići građevine koje odgovaraju mjestu. I tako Crkva, i sama veličanstvena, dođe na sred trga, opkoljena monumentalnim građevinama.

Na ovaj način riješi se materijalno pitanje Crkvene opštine banjalučke i dođe se do sredstava potrebnih za dovršenje crkve. Iz sume dobivene za bivši "Balkan" i staru srpsku školu otplati se dug opštinski, asfaltiraše se trotoari oko porte i uredi se porta. Iz istih sredstava podignu se ukusna ograda oko porte, a 1938. otpoče unutrašnje uređenje hrama.

Od 1938. do osvećenja 1939. bogosluženja su obavljana u jednoj zgradi crkvene opštine, u prostorijama kina.

Osvećenje

Svečanost osvećenja bi jedna od najimpozantnijih što ih je Banjaluka dočekala i izvela. Bila bi još impozantnija da se na njoj nije odrazio partijskopolitički duh bez koga se ništa nije moglo ni zamisliti ni izvesti. I političke prilike u svijetu išle su na ruku ovoj svečanosti. Osjećala se opasnost i primicala već. Narod je srećan da se ima gdje i oko koga okupiti. U Banjaluci, do našeg narodnog državnog oslobođenja i ujedinjenja 1918, društveni život među Srbima bio je na najboljem putu.

(Nastaviće se)

Zoran S. Mačkić, arhivski savjetnik u Arhivu Republike Srpske

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.