Obnova u ratu srušenih pravoslavnih manastira i crkav
Glas Srpske
Obnova u ratu srušenih pravoslavnih manastira i crkav
Devedeset i pet odsto uništenih srpskih hramova je u Federaciji BiH, od čijih vlasti, koliko mi je poznato, nema opstrukcije za obnovu, ali ni prevelike pomoći, istakao đakon Mitar Tanasić
UMJESTO zvuka crkvenih zvona, liturgije i mirisa tamjana često se kroz istoriju iz pravoslavnih svetinja vio dim i širio pepeo. Gorjele su potpuno nedužne, a radost molitve mijenjala je tuga koja se prelamala kao krik iz duša vjernika.
Svetinje nisu ostale pošteđene ni u posljednjem ratu.
Na BiH području, prema podacima iz knjige pokojnog profesora Slobodana Mileusnića "Duhovni genocid 1991 - 1995 (1997)" porušeno je 125 pravoslavnih crkava, a 172 hrama su oštećena. Hrpa kamenja postajali su i parohijski domovi i ostala crkvena zdanja.
Sekretar Mitropolije dabrobosanske u Sarajevu đakon Mitar Tanasić rekao je za "Glas Srpske" da, kada su u pitanju podaci koji se nalaze u knjizi "Duhovni genocid", treba imati na umu da je ta knjiga pisana na samom kraju nesrećnih ratnih zbivanja na našim prostorima.
- Podaci koje je profesor Mileusnić tada imao nisu bili potpuni, jer se teško moglo provjeriti koje su sve crkve uništene ili oštećene - pojasnio je đakon Tanasić.
Međutim, ovo je najsveobuhvatnije istraživanje koje je sprovedeno o porušenim i oštećenim pravoslavnim svetinjama u BiH.
Danas, 12 godina nakon što je rat prestao bjesnjeti, obnavlja se u ratu porušeno. Obnavlja se srpska duhovnost, a manastiri i crkve ostaju kao nijemi svjedoci srpskog viševjekovnog postojanja na ovom prostoru. Najviše se, kao i u stara vremena, gradi i obnavlja zahvaljujući ktitorima.
Jedna od eparhija Srpske pravoslavne crkve koja je najviše stradala je Zahumsko-hercegovačka eparhija. Njeni manastiri i crkve u dolini Neretve sravnjeni su sa zemljom. Istorija se ponovila. Paljeni su manastiri i crkve i 1992. godine, kao i za vrijeme Drugog svjetskog rata.
U ovoj eparhiji, prema podacima iz knjige Slobodana Mileusnića, porušeno je 36 crkava i 12 parohijskih domova, kao i vladičanski dvorovi u Mostaru i Dubrovniku.
Manastir Žitomislić spaljen je do temelja, znatno je oštećen manastir Zavala, kao i 28 crkava. Uništeno je 12 biblioteka i 21 crkveni arhiv. U Mostaru je srušeno i uništeno sve što je u tom gradu pripadalo Srpskoj pravoslavnoj crkvi.
Jedan od najvećih hramova u SPC, mostarski Saborni hram Svete trojice, sagrađen još 1873, u ljeto 1992. godine pretvoren je u gomilu kamenja. Hram je granatiran 8. juna 1992. godine, a sedmicu kasnije, na drugi dan praznika Svete trojice, srušeni su tornjevi i crkva je zapaljena.
Do temelja 1993. godine srušena je i crkva Rođenja presvete Bogorodice koja je u Mostaru građena u 16. vijeku. U Drugom svjetskom ratu manastir Žitomislić je bio zapaljen i opljačkan, ali najviše je stradao 1992. godine, kada su crkva i stari konak minirani i do temelja srušeni, a ostali objekti, kao i škola zapaljeni.
Crkva Vavedenja presvete Bogorodice Manastira Zavala demolirana je, i manastirski konaci oštećeni, a manastirska kapela uništena.
Obnova manastira Žitomislić, srpskog duhovnog jezgra u dolini Neretve, počela je 2002. godine, a završena 2005. godine. U obnovu manastira i hrama Blagovijesti presvete Bogorodice u sklopu manastirskog zdanja uloženo je 250.000 maraka. Vlada Republike Srpske u njegovu je obnovu uložila 50.000, a Vlada Federacije BiH donirala je 35.000 maraka. Ostatak su finansirale četiri srpske porodice iz Hercegovine. Obnovljeni manastir svečano je osveštao patrijarh Pavle uz sasluženje svih arhijereja Srpske pravoslavne crkve.
Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske raščišćavao je prostor i radio projektnu dokumentaciju, kao i nadzor nad radovima na obnovi manastira Žitomislić.
- Još uvijek prikupljamo podatke za izradu projektne dokumentacije za obnovu Saborne crkve u Mostaru - naglasila je arhitekta Milijana Okilj. Prema njenim riječima, stara crkva u Mostaru je obnovljena, a sanaciju crkve posvećene Vavedenju presvete Bogorodice, sanaciju tunela, odnosno srednjovjekovnog prilaza do crkve, i sanaciju zvonika manastira Zavala finansirala je švedska nevladina organizacija "Kulturno nasljeđe bez granica" i Zavod Republike Srpske.
Vlada Republike Srpske, prema njenim riječima, izdvojila je pare za zaštitu fresaka u manastiru Zavala, a stručnjaci Zavoda paralelno sa sanacijom radili su i arheološka istraživanja na ovom lokalitetu i pronašli ostatke starije crkve, najvjerovatnije, iz devetog vijeka.
U Mostaru je prije rata, prema crkvenim podacima, živjelo 50 hiljada Srba i grad je imao pet sveštenika. Sada se broj Srba kreće između pet i šest hiljada povratnika, a značaj obnove pravoslavnih svetinja u Hercegovini, prije svega manastira Žitomislić, za proces povratka prognanog srpskog stanovništva je nemjerljiv.
Velika razaranja pretrpjela je i Bihaćko-petrovačka eparhija. Uništeno je 26, a oštećeno 68 crkava, stradalo je i 10 parohijskih domova i drugih crkvenih objekata, a 26 je oštećeno. Sredinom aprila ove godine počela je druga faza obnove hrama Uspenja presvete Bogorodice u Sokolovu, opština Ključ, zalaganjem Krajišnika koji sada žive i rade prvenstveno u Vojvodini. Zahvaljujući ljudima dobre volje i hram Svetog cara Konstantina i carice Jelene u Tomini, opština Sanski Most, dobio je nova zvona.
Na području Dabrobosanske eparhije porušena su 23, a oštećeno 13 hramova. Srušeno je 11 parohijskih domova i ostalih crkvenih zdanja, a tri parohijska doma su oštećena.
Crkva Svetog Đorđa u Kopaci u Donjoj Sopotnici opljačkana je i zapaljena 1993. godine. U ovoj crkvi je još od 1529. do 1531. godine postojala prva srpska štamparija na Balkanu. Crkva Preobraženja Gospodnjeg u Jabuci kod Srbinja/Foče 23. jula 1992. godine je minirana.
Hram Svetog velikomučenika Georgija u Trnovu podignut je 1886. godine, a u ovom ratu prvo je opljačkan, pa onda u julu 1992. godine zapaljen.
Arhitekta Zavoda Republike Srpske Milijana Okilj istakla je da je ova ustanova radila projektnu dokumentaciju za konstruktivnu sanaciju crkve Svetog Georgija u Sopotnici koja je obnavljana 1999. i 2000. godine.
- Ova crkva je nekada bila manastir, a danas egzistira kao parohijska crkva - istakla je Okilj.
Đakon Mitar Tanasić je istakao da su u Dabrobosanskoj eparhiji do temelja srušene crkve u Blagaju kod Kupresa i Jabuci kod Foče.
Obnovljene su 2005. godine, a crkva u Bugojnu koja je do temelja bila srušena obnovljena je 2007. godine. U toku je obnova crkava u Ravnom i u Donjem Malovanu kod Kupresa.
- Spaljene su i teško oštećeni manastir Vozućica kod Zavidovića, čija je obnova u toku, kao i crkve u Visokom koja je djelimično obnovljena, i hramovi u Nišićima, Pazariću i Stogu kod Zavidovića koji se trenutno obnavljaju - izjavio je đakon Mitar Tanasić.
On je podsjetio na obnovljene crkve koje su u posljednjom ratu spaljivane i teško oštećene i to u Bilješevu kod Kaknja, Gostoviću kod Zavidovića, Turbetu kod Travnika, Golom Brdu kod Visokoga, crkva u Trnovu, i u Kopačima kod Goražda.
Đakon Tanasić je rekao da se hramovi obnavljaju onako kako se prikupe prilozi.
- Devedeset i pet odsto uništenih srpskih hramova je u Federaciji BiH, od čijih vlasti koliko mi je poznato nema opstrukcije za obnovu, ali ni prevelike pomoći - istakao je đakon Tanasić.
On je podsjetio na lakše oštećene crkve ove parohije, a to su Saborna crkva u Sarajevu, Stara crkva u Sarajevu, Preobraženjska crkva u Sarajevu i crkve u Dobrinji, Ilijašu, Blažuju, Hadžićima, Kaknju, Kiseljaku, Zenici, Donjem Vukovskom, Žepču, Zavidovićima i Vitolju na Vlašiću.
- Pored toga uništeno je ili teško oštećeno oko 20 manjih crkava i kapela na grobljima uglavnom u regiji Zenice, a oko 10 do 15 parohijskih domova je uništeno, spaljeno, devastirano - rekao je sekretar mitropolije Dabrobosanske đakon Mitar Tanasić.
I u ovoj eparhiji Zavod radi na obnovi svetinja koje na sreću nisu rušene u posljednjim ratnim zbivanjima. Milijana Okilj je rekla je da je u toku obnova manastira Dobrun koji se nalazi u blizini Višegrada.
- Prošle godine uradili smo pod crkve i drenažu oko crkve, a ostalo je uređenje dvorišta i restauracija fasade, što bi trebalo da bude gotovo u ovoj građevinskoj sezoni - istakla je Milijana Okilj.
Prema riječima direktora Federalnog Zavoda Lidije Mićić u posljednjih pet godina Federalno ministarstvo kulture i sporta je izdvojilo milion i 100 hiljada maraka iz budžeta Federacije BiH za radove na pravoslavnim objektima.
Ona je istakla da su radili projektnu dokumentaciju, finansijske elaborate i stručni nadzor za obnovu pravoslavnih hramova koji su finansirani i iz budžeta Federacije BiH.
Mićićeva je navela da su pomogli obnovu Crkve svetog duha u Glamoču, Crkve svetog Save na Ilidži i Crkve svetog Ilije u Maglaju, Saborne crkve u Mostaru i manastira Žitomislić.
Ona je istakla da pomažu obnovu, koje su u toku, pravoslavnih svetinja, i to manastira Vozuća, Saborne crkve u Sarajevu, Crkve svetog preobraženja u Novom Sarajevu, Stare pravoslavne crkve na Baščaršiji u Sarajevu, Vladičinskog dvora u Tuzli i Mostaru, crkava u Jajcu, Trijebanju, Livnu, Odžaku, na groblju u Mostaru, u Velikoj Kladuši, Krupi, Drvaru i Visokom.
Pored republičkog Zavoda u obnovi pravoslavnih zdanja u BiH učestvovala je i Zvorničko-tuzlanska eparhija, Muzej u Bijeljini i Zavod za zaštitu spomenika koji se nalazi u sastavu federalnog Ministarstva kulture i sporta.
- Svi pravoslavni manastiri u BiH nalaze se i na listi nacionalnih spomenika - potvrdila je arhitekta u Zavodu za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske Milijana Okilj.
Međutim, to što se neki hram ili manastir nalazi na listi nacionalnih spomenika neće značiti ništa, smatra sekretar mitropolije dabrobosanske đakon Mitar Tanasić, ako se zaštita sa papira ne sprovede u djelo.
- Komisija za zaštitu nacionalnih spomenika BiH proglašava neki objekat nacionalnim spomenikom, ali je stvarni teret njegove zaštite na entitetskim, kantonalnim i opštinskim vlastima, kao i na zavodima za zaštitu spomenika - istakao je đakon Tanasić.
Možemo se samo nadati, rekao je on, da će svi nabrojani nivoi vlasti shvatiti kulturno-istorijsku vrijednost i značajan turistički potencijal sakralnih i drugih spomenika sa liste i pokloniti dužnu pažnju njihovoj zaštiti.
B. VELENDEČIĆ
BANjOLUČKA EPARHIJA
Prema podacima iz knjige "Duhovni genocid" u Banjalučkoj eparhija u proteklom ratu porušene su dvije crkve, a tri znatno oštećene, dok su dva parohijska doma spaljena. Crkva Uspenja presvete Bogorodice u Jajcu minirana je u noći između 10. i 11. oktobra 1992. godine, a 1995. godine spaljena je crkva u Jezeru. Parohijski domovi su stradali u Mrkonjić Gradu i Jezeru.
PRVA NA UDARU
Ništa manji pogrom od onoga u dolini Neretve nije pretrpjela ni Zvorničko-tuzlanska eparhija. U ovoj eparhiji stradao je najveći broj srpskih pravoslavnih hramova, srušeno je 38 crkava, a 60 je teško oštećeno. Porušen je 31, a oštećeno 19 parohijskih objekata i drugih crkvenih zdanja.
Eparhija se našla na udaru prva, još u proljeće 1992. godine kada je srušena crkva u Bosanskom Šamcu. Stradao je i manastir Sase, čija je Crkva presvete Trojice teško oštećena 1992/93. godine, a manastirski konak oštećen 1991. godine, a zapaljen 1995. godine.
Prema riječima arhitekte iz Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske Milijane Okilj, manastir Sase je obnovljen, ali njihova ustanova u te poslove nije bila uključena.
