Ljepota slika i ikona Stojana Aralice
Često se pri pominjanju nekog od naših umjetnika iz starije generacije zaboravlja da njihovo djelo ostaje trajno otvoreno za dopunjavanje ili zaokruživanje, čak i onda kada je ono monografski istraženo i prezentovano, o čemu svjedoči nedavno iskustvo sa ikonografskim radovima Stojana Aralice (1883-1980) u Banjaluci.
Tokom godina ili decenija naukovanja u Minhenu, Pragu i Parizu, putovanja po Španiji, Sjevernoj Africi i Italiji, djelovanja u Zagrebu, Parizu, Beogradu i Švedskoj, slika Stojana Aralice evoluira od ranog minhenskog načina rješavanja slike i secesije, preko impresionizma i intimizma, do ekspresionizma i apstrakcije.
Takva se ona smjestila u sam vrh našeg modernog slikarskog izraza. Prepoznale su je brojne studije o likovnoj umjetnosti vremena u kojem Aralica djeluje, a štampane su i nekolike monografije posvećene djelu ovog slikara. Nažalost, u njima su izostala, zbog subjektivnih i objektivnih razloga, ova mala remek-djela, ne samo u opusu Stojana Aralice, nego i našeg ikonopisa dvadesetog vijeka.
A jedanaest sačuvanih ikona Stojana Aralice čekale su da budu nađene, otkrivene, da bi svjedočile o jednom vremenu, jednoj ljubavi i njihovom ktitoru i autoru.
Beogradski industrijalac Ilija Rankić, pošto je 1937. godine na Pravoslavnom groblju u Bijeljini sagradio spomen crkvu sa kriptom, u koju su sahranjeni njegovi roditelji, odlučio je da podigne, za spomen na rano preminulu suprugu Vukosavu - Vukicu Stričević (1891-1936), crkvu posvećenu svetom Đorđu na Petrićevcu, jednom od brežuljaka njenog rodnog grada. Projekat crkve, sa osnovom u obliku upisanog krsta, kupolom nad centralnim dijelom i zvonikom nad pripratom, radi beogradski arhitekta Milorad Milutinović (1887-1962), unuk srpskog pjesnika Sime Milutinovića Sarajlije (1791-1847), a freskopisanje crkve i oslikavanje ikonostasa povjereno je Stojanu Aralici. Temelji crkve osveštani su na Veliku gospojinu 1938. godine, a svi radovi se završavaju do februara 1939. godine, kada je crkva i osveštana.
Freske i ikone Stojana Aralice stigle su da žive u svom ramu tek dvije godine, do 1941, kada je crkva srušena. Brižna, vjerna ruka sklonila je ikone na sigurno, a od 1945. one su prešle pod svodove Eparhijskog dvora. Decenijama, zatim, prekriva ih ćutanje, kao da je zaborav bio njihova sudbina. Godine 1945. ktitor kreće put neizvjesnog barkom Kampana iz Đenove, a njihov autor ne ostavlja ni riječ o ovom svom djelu.
Stojan Aralica se sada našao pred drugačijim ili različitim od svih prethodnih zadataka. Njegova slika, koja tih godina širokim, slobodnim potezom i komplementarnim sazvučjima dubokih tonova modre, crvene i zelene sve značajnije naginje ka ekspresivnom, nerijetko apstraktnom, trebalo je da pomiri na svojoj površini takav način sa strogim ikonografskim kanonima. Aralica se ne odriče svoje palete, ali je sada njegov potez mirniji, spreman da načini male portretne studije, što predstavljaju likovi svetitelja.
U skladu sa zahtjevima kanona figure i likovi Isusa Hrista i Bogorodice zauzimaju centralno mjesto na ikonostasu, sve figure su postavljene frontalno, sa uzdržanim izrazom, uzvišenim mirom i ljepotom. Prestone ikone Isusa Hrista, Bogorodice i svetog prvomučenika i arhiđakona Stefana, smještene u prvi plan, pred zatvorenom, oker-smeđe-crvenkasto bojenom pozadinom, djeluju statično. Življim crtežom i uvođenjem sive i bijele u Blagovijesti, Tajnu večeru i Četvoricu jevanđelista, utišana je dubina osnovnih tonova, naglašena harmoničnost i lakoća ovih predstava. Ikona Svetog Đorđa rađena je najslobodnije. Svetitelj na konju ulazi u prvi plan slike, a iza njega se razvija sivo-plavičasto-bijeli pejzaž.
Umjetnik zaustavlja ruku u času kada je obilna svjetlost zaprijetila da krene putem dematerijalizacije cijele ove predstave. Slikarski rukopis Stojana Aralice, ponajprije na ovoj ikoni, atribuisao je ovaj ikonostas, inače nesigniran.
Iako je crkva građena da bude i porodična grobnica Ilije Rankića i porodice Stričević, Ilija Rankić počiva na nekom groblju u Argentini, Vukosava još od 1936. godine u porodičnoj grobnici Stričevića na Pravoslavnom groblju "Sveti Pantelija" u Banjaluci.
U kriptu crkve položeni su 15. aprila 1940. godine zemni ostaci banjalučkog mitropolita Vasilija (Popovića) (1860-1938), pošto je prethodnog dana oskrnavljen njegov grob na obližnjem Pravoslavnom groblju. Sačuvani projekat crkve i ikone sa ikonostasa daju, bude nadu u vaskrsenje hrama Svetog Đorđa u Banjaluci. Bio bi to i spomenik jednom vremenu, njegovim neimarima, ali i spomenik, na našim prostorima jedinstven takav - spomenik jednoj ženi.
(Autor je istoričar umjetnosti i kustos u Muzeju savremene umjetnosti Republike Srpske)
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
